Télécharger ce texte au format PDF.

Dans les débats de société, le catholique se reconnaît surtout par son silence ! Pourquoi donc ? Serait-il désemparé ? déconcerté ? embarrassé ou troublé ?
Notre culture contemporaine n’est plus une culture chrétienne ; devenue culture postmoderne, elle est marquée par la dissolution, survenue, à la fin du XXème siècle, dans les sociétés contemporaines occidentales, de la référence à la raison comme totalité. Il en résulte un rapport au temps centré sur le présent, un mode inédit de régulation, et une vulnérabilité des identités collectives et individuelles.

Dans un tel environnement, les chrétiens deviennent fragilisés et minoritaires, en rupture de transmission, ils sont soumis au relativisme ambiant.
Or, c’est précisément dans ce monde en mutation qu’il est essentiel de proclamer, haut et fort, son appartenance religieuse et de délivrer le message d’espérance de l’Evangile.

Philosophe et ancien président du Sénat italien, Marcello Pera, nous aide à comprendre les lignes de force de cette grande métamorphose à travers les complexités dans son livre intitulé : « Pourquoi nous devons nous dire Chrétiens : libéralisme, l’Europe et l’éthique » . Permettez-moi de vous en proposer quelques commentaires.

La littérature spécialisée, notamment au sujet de la bioéthique, démontre clairement à quel point le principe dominant de l’autonomie est trop fragile et trop vague pour soutenir des impératifs éthiques cohérents. En pratique : à partir d’un même principe, une conclusion évidente s’impose; mais, face à un cas similaire, la conclusion s’avère différente, et, parfois même, il n’émerge aucune conclusion ; à tel point qu’il apparaît souvent que la préférence de l’auteur passe en premier et puis, ensuite, seulement, survient un argument « ad hoc » qui la justifie.
Pratiquement, nous pouvons reconnaître deux écoles de pensées : l’éthique des principes et l’éthique des conséquences.
Ces deux écoles présentent leurs difficultés. L’éthique des principes exige non seulement d’énoncer les principes, mais également d’offrir leur interprétation et leur application. C’est pourquoi elle nécessite un catalogue et un manuel d’application.
Dans l’éthique des conséquences, il est non seulement nécessaire d’identifier, mais aussi de mesurer les « intérêts permanents » de l’homme. Mais quels sont ces intérêts ? Et comment les mesurer? Les intérêts des hommes sont différents et entrent en conflit: comment les combiner, les ordonner et les classer hiérarchiquement ? Par exemple, l’intérêt à prolonger sa vie vaut-il plus que l’intérêt de mener une vie digne ?

Les deux éthiques sont incompatibles, mais elles peuvent se prévenir l’une l’autre des risques de chacune.
Du côté de l’éthique des conséquences, le risque est celui d’évaluer, cas par cas, et coup par coup: quel que soit le choix adopté par un individu, il existe une raison de principe ad hoc qui peut le justifier. Le résultat peut engendrer une éthique de la flexibilité.
Du côté de l’éthique des principes, le risque, opposé, est celui de la surdité face aux circonstances: il existe des choix de principes qui semblent inhumains et intuitivement immoraux. Le résultat peut être ici l’éthique du diktat aveugle.

Trouver une synthèse est ce qui se fait en pratique, et cela se fait, même si cette démarche est impossible en doctrine.
L’une des éthiques considère toujours l’homme comme une fin, l’autre le considère parfois seulement comme un moyen.
Pour l’une, la vie a une valeur en soi ; pour l’autre, la valeur est fonction de ce que l’on en fait.
Pour l’une, la dignité de la personne est liée à la vie ; pour l’autre, la dignité dépend de la qualité de la vie.

La voie moyenne entre ces deux options – considérer l’homme parfois d’une manière, parfois de l’autre – est celle qui, dans les faits, est adoptée aujourd’hui dans nos sociétés libérales. Nos législations éthiques en satisfont parfois l’une, parfois l’autre, fixent aujourd’hui un principe et demain un autre. Cela signifie qu’elles ne fixent aucun principe puisqu’il n’est pas permis de considérer comme telle une norme contingente qui admette une série indéfinie de dérogations.

Mais une éthique sans principe est comparable à une éthique sans vérité: elle se confond fatalement avec le plaisir, l’utile, l’intérêt individuel ou de groupe; et elle se dégrade en égoïsme, avantage et complaisance.
L’éthique ne peut pas être indolore: elle existe pour freiner les instincts et les plaisirs en instituant des repères fermes.

L’anthropologie chrétienne institue ce repère ferme. Si l’homme est créé à l’image de Dieu, et, si Dieu aime l’homme et en est aimé en retour, alors il n’est pas permis d’offenser sa personne et celle d’autrui parce que cela offenserait Dieu.
Le libéralisme chrétien des origines avait fait de ce point le pivot de la société libre, la source des droits universels ou innés de tous les hommes, quelle que soit leur couleur, quel que soit leur état de santé, quel que soit leur niveau de développement biologique. Il convient de repartir de ce point, de ce concept chrétien et libéral de personne sans lequel nos sociétés libérales ne peuvent survivre.

Est-ce suffisant ? Les problèmes d’interprétation et d’application concernent aussi le concept de personne.
Dans un milieu principalement chrétien avec des autorités chrétiennes reconnues, l’impératif « respecter la personne » est suffisamment univoque et raisonnablement accessible à l’esprit.
Dans un monde laïcisé, il n’en est pas de même. Qui est « une personne »? Toute vie biologique depuis sa conception ? La vie biologiquement plus évoluée ? La vie consciente ? La vie qui est en attente de croissance ? La vie qui montre un intérêt ?

En admettant que nous puissions résoudre ces problèmes, d’autres tout aussi difficiles verraient le jour. Le fait est qu’il existe des conflits de valeur qui ne peuvent être résolus sans perte. Il faut faire un choix.

La science, celle d’aujourd’hui et celle de demain, ne peut suppléer ce choix. Elle ne peut le faire parce qu’il ne s’agit pas d’un choix scientifique, même lorsqu’il est masqué scientifiquement. Il s’agit bien d’un choix moral.

De la même manière, la métaphysique, ne peut accomplir ce choix parce qu’elle est de toute manière une science du fait (de l’être) et ce qui est requis ici, au contraire, est une décision de valeur.

Il est difficile de discerner une voie moyenne ou de synthèse possible. La notion de raison comme « raison pratique » a disparu depuis au moins la Révolution scientifique, depuis la « grande division » – d’un côté le fait empirique, de l’autre le bien moral; d’un côté la science, de l’autre la foi – qu’elle a instaurée. « Elargir les frontières de la raison » ou « dépasser la limitation auto-décrétée de la raison », selon les mots de Benoît XVI, est une nécessité entendue pour éviter de vivre coupés en deux.
Le constat est clair :
Le relativisme appliqué à la vérité n’est pas seulement un raisonnement philosophique, mais débouche inévitablement sur l’intolérance à l’égard de Dieu.
Les énoncés centraux sur Dieu, Jésus Christ, l’Eglise, sont considérés tout au plus comme la sous-culture d’un regroupement ayant des motivations religieuses.
Dieu devient un « idéal » à utiliser pour l’édification ou comme valeur pédagogique pour l’homme.
L’enseignement du Christ, confirmant le Décalogue, c’est à dire la loi naturelle, et nous éclairant par son Esprit, qui vivifie continuellement l’Eglise, nous oriente et éclaire notre conscience dans les choix difficiles. Par ailleurs, la vie dans le Christ, par l’action de grâce, guérit, purifie et élève notre raison pour qu’elle discerne chaque fois mieux le bien concret dans chaque situation, et fortifie notre volonté pour adhérer efficacement à ce bien.

Devant autant d’incertitudes, l’homme d’aujourd’hui s’adresse, de temps en temps, aux « experts », avec une confiance qui frise la crédulité. Ces « sages » sont devenus les conseillers, les confesseurs, les maîtres, les guides, les apôtres de l’humanité. Ils remplacent les parents, les éducateurs, les prêtres, les philosophes. Cette explosion de confiance envers les «compétents » est souvent présentée comme le triomphe des Lumières, alors que, tout au contraire, elle est en exprime la déroute.
En dernier lieu, c’est bien à nous de choisir. L’histoire du libéralisme et de la modernité montre que le choix des chrétiens, choix de se donner à Dieu et d’agir comme le Christ aurait agi, a donné les meilleurs résultats.
Ce choix présente de grands avantages, y compris dans le domaine de l’éthique publique. Si nous vivons en chrétien, nous serons tous plus conscients, plus avertis, plus préparés. Nous ne séparerons pas la moralité de la vérité. Nous ne confondrons pas l’autonomie morale avec la liberté de choix individuel.
Nous ne traiterons pas des individus, à naître ou mourants comme des choses. Nous ne permettrons pas à tous les désirs de se transformer en droits. Nous ne confinerons pas la raison dans les seules limites de la science. Et nous ne nous sentirons plus seuls dans une société d’étrangers ou plus opprimés dans un État qui s’approprie notre personne parce que nous, nous ne savons plus nous orienter nous-mêmes.

Voilà pourquoi nous devons, non seulement vivre en chrétiens, mais aussi nous dire chrétiens.

Pour en savoir plus :
• HUDE Henri : Préparer l’avenir. Nouvelle philosophie du décideur. Guerres et Opinions. Collection dirigée par le Général Benoît Royal. Edt : Economica, Paris, I.S.B.N. 978-2-7178-6438-0, 2012, 129p.
• HUMBRECHT Thierry-Dominique : L’évangélisation impertinente. Guide du Chrétien au pays des postmodernes. Edt. Parole et Silence, Paris, I.S.B.N. 978-2-88918-069-1, 2012, 285p.

Deze tekst downloaden als PDF.

In openbare debatten vallen de katholieken meestal op door hun stilzwijgen!
Waarom? Zijn zij soms ontredderd of in verwarring gebracht? Onze hedendaagse cultuur is géén christelijke cultuur meer; als postmoderne cultuur wordt ze gekenmerkt door een verbrokkeling die op het einde van de XX e eeuw in de Westerse samenleving is ontstaan door alles te refereren naar de rede. Dit resulteert in het herleiden van de tijd tot het heden, een niet eerder gekende regeldrift en een collectieve en individuele kwetsbaarheid.

In een dergelijke omgeving worden de christenen fragiel en minoritair, door de breuk in de kennisoverdracht worden ze onderhevig aan het huidig relativisme.
Welnu, het is juist in deze wereld in verandering dat het hoogstnodig is heel luid zijn religieuze overtuiging te verkondigen en de Evangelische boodschap van hoop te brengen.

De filosoof en voormalige voorzitter van de Italiaanse Senaat Marcello Pera helpt ons om de krachtlijnen van deze grote metamorfose te begrijpen in zijn boek getiteld: “Waarom moeten we ons Christenen noemen: liberalisme, Europa en de ethiek” (1)
Laat mij toe hierop wat commentaar te geven.

De gespecialiseerde bio-ethische literatuur toont duidelijk aan hoe broos en vaag het dominante principe van autonomie is om samenhangende ethische imperatieven te ondersteunen.
Praktisch gezien, wanneer men van eenzelfde principe uitgaat, dringt zich een conclusie op, maar in een gelijkaardig geval, is er een verschillende conclusie, soms zelfs helemaal geen, zodanig dat vaak de voorkeur van de auteur eerst tot uiting komt, gevolgd door de “ad hoc” verklaring ter verrechtvaardiging.
Praktisch gezien kunnen we twee gedachtenstromingen onderscheiden: de ethiek van de principes en de ethiek van de gevolgen.
Deze beide hebben hun problemen. De princiepsethiek eist niet alleen het voorrecht op de principes uiteen te zetten, maar ook hun interpretatie en hun toepassing. Daarom heeft ze een catalogus nodig en een handleiding.
In de gevolgenethiek is het niet alleen nodig de “permanente noden” van de mens te vast te stellen, maar ook uit te klaren. Maar waaruit bestaan die behoeften, hoe kun je die meten? De belangen van elke mens verschillen en komen in conflict: hoe kun je die combineren, rangschikken en hiërarchisch klasseren?
Een voorbeeld: is het belangrijker het leven te verlengen dan waardigheid aan het leven toe te kennen?

Deze twee vormen van ethiek zijn incompatibel, maar ze kunnen hun inherente risico’s voorkomen.
Wat de gevolgethiek betreft, deze riskeert geval per geval een principiële verklaring te vinden, welke keuze het individu ook aanneemt, er bestaat steeds een principiële reden om ze te verrechtvaardigen, met als resultaat een ethiek van de flexibiliteit.

In tegenstelling hiermee is de princiepsethiek doof voor de omstandigheden: er zijn van die principes die onmenselijk zijn en intuïtief immoreel. Het resulteert in de ethiek van het blinde “diktat”.

In de praktijk vindt men een synthese, dit gebeurt zelfs wanneer deze handelwijze in theorie onmogelijk is.
Een ethiek beschouwt de mens enkel als doel, de andere soms als een middel.
Voor de ene heeft het leven op zich waarde; voor de andere hangt het af wat men ermee doet.
Voor de ene is de waardigheid van de menselijke persoon inherent aan het leven, voor de andere hangt ze af van de kwaliteit van het leven.

De middenweg tussen deze twee opties-de mens nu eens op de ene manier beschouwen en eens op de andere- is wat heden ten dage feitelijk wordt aangenomen in onze liberale maatschappij. Onze ethische regelgeving bevredigt soms de ene, soms de andere, ze stellen vandaag een principe en morgen een ander. Dit betekent dat er geen vaste principes zijn, aangezien het niet toegelaten is een toevallige norm te aanvaarden die een hele reeks afwijkingen inhoudt.

Een ethiek zonder principes is echter vergelijkbaar met een ethiek zonder waarheid: ze verwatert fataal in genoegen, het nuttige, het individuele of het groepsbelang; ze degradeert in egoïsme, inschikkelijkheid en voorrechten.
Ethiek mag niet pijnloos zijn, ze dient om instincten en genoegens af te remmen ,door vaste regels op te leggen.

De christelijke antropologie stelt dergelijke regels vast. Indien de mens geschapen is in gelijkenis van God, en, indien God de mens lief heeft en deze liefde wederkerig is, is het niet aanvaardbaar zijn persoon en die van een ander te beledigen omdat je dan God beledigt.
Het oorspronkelijk christelijke liberalisme had hiervan de spil gemaakt van de vrije maatschappij, de oorsprong van de universele of aangeboren rechten van de mens, afgezien van kleur, gezondheid en afgezien van hun ontwikkelingsniveau.
We moeten opnieuw hiervan uitgaan, van dit christelijk en liberaal concept van de persoon zonder hetwelk onze liberale maatschappij niet kan overleven.

Is dit echter voldoende? De interpretatie- en toepassingsproblemen behelzen ook het concept van de persoon.
In een hoofdzakelijk christelijk milieu met erkende christelijke overheden is het imperatief:” eerbiedig de persoon” eenduidig en redelijkerwijze aanvaard voor het verstand.
In een gelaïciseerde wereld is dit echter niet het geval. Wat noem je een “persoon”? Elk biologisch leven vanaf de conceptie? Het meer geëvolueerde leven? Het bewuste leven? Het leven dat potentieel in ontwikkeling is? Het leven dat belangstelling opwekt?

Aangenomen dat we deze problemen zouden kunnen oplossen, zullen andere, even moeilijke problemen opdoemen. Feit is dat er waardenconflicten zijn die niet zonder schade kunnen opgelost worden. Er moet een keuze gemaakt worden.
De wetenschap van vandaag en van de toekomst kan deze leemte niet aanzuiveren. Zij kan dit niet omdat het niet gaat om een wetenschappelijke keuze, zelfs niet wanneer het wetenschappelijk gemaskeerd wordt. Het gaat dus wel om een morele keuze.
Op dezelfde wijze kan de metafysica deze keuze niet maken omdat ze een wetenschap is van het “zijn”, waar in tegendeel een waardeoordeel vereist is.

Een middenweg of een mogelijke synthese zijn moeilijk te onderscheiden. Het begrip van rede als “praktische rede” is teloor gegaan sedert de wetenschappelijke revolutie, zeker sedert de “grote splitsing” die ze uitgelokt heeft -enerzijds het empirisch gebeuren, anderzijds het moreel goede; enerzijds de wetenschap, anderzijds het geloof-. “De grenzen van de rede verbreden” of: “zelf opgelegde beperking van de rede”, volgens de woorden van Benedictus XVI, is een noodzaak om niet in een tweespalt te leven.

De vaststelling is duidelijk (2):

Het op de waarheid toegepaste relativisme is niet alleen een filosofische redenering, ze mondt onvermijdelijk uit in intolerantie tegenover God.

De bewoordingen over God, Jezus-Christus, de Kerk, worden hoogstens aanzien als een subcultuur van een gemeenschap met religieuze motieven.

God wordt een “ideaal” als een stichtelijk element of een pedagogische waarde voor de mens.

De Boodschap van Christus, bekrachtigd in de Tien Geboden, ’t is te zeggen de natuurwet, geopenbaard door de H. Geest, die de Kerk continu bezielt, wijst ons de weg en verlicht ons geweten bij moeilijke keuzes. Anderzijds heeft het leven in Christus een genezende invloed, door de werking van de genade, het zuivert en verheft onze rede, opdat ze telkens beter het concrete goede zou onderkennen in elk concreet geval, ze versterkt onze wil om effectief het goede te doen.

Tegenover zoveel besluiteloosheid richt de mens van tegenwoordig zich tot “deskundigen” met een vertrouwen dat grenst aan lichtgelovigheid. Deze “wijzen” zijn de raadgevers geworden, de biechtvaders, de meesters, de gidsen, de apostels van de mensheid. Zij vervangen de ouders, de opvoeders, de priesters, de filosofen. Deze uitbarsting van vertrouwen tegenover deze “deskundigen” wordt vaak aanzien als de triomf van de Verlichting, terwijl ze in tegendeel de uiting is van doelloosheid. In laatste instantie moeten we zelf de keuze maken. De geschiedenis van het liberalisme en van het modernisme toont aan dat de keuze van de christenen, zich aan God te onderwerpen en Christus na te volgen, de beste resultaten heeft opgeleverd.
Deze keuze levert de meeste voordelen, inbegrepen in de publieke ethiek. Wanneer we als christenen leven, doen we alles meer gewetensvol, meer bewust, meer voorbereid. We scheiden de moraal niet van de waarheid. We verwarren de morele autonomie niet met de vrije individuele keuze.
We zullen onze medemensen, die nog geboren moeten worden of die stervend zijn, niet als voorwerpen behandelen. We zullen niet toelaten dat alle begeerten omgezet worden in rechten. We zullen de rede niet beperken tot de grenzen van de wetenschap. En we zullen ons niet meer alleen voelen in een samenleving van vreemdelingen of verdrukten in een Staat die beslag legt op onze persoon, omdat we ons niet meer kunnen oriënteren.

Daarom moeten we niet alleen leven als christenen, maar laten weten dat we christen zijn.

(1) PERA.M. Pourquoi nous devons nous dire chrétiens. Le libéralisme, l’Europe et l’éthique. Parole et Silence, 2011, ISBN 978-2-84573-915-4, pp 184.
(2) Müller G.L. :Il corraggio di aprirsi all’ampiezza della ragione (Benoît XVI et le courage de s’ouvrir à l’ampleur de la raison). http://www.inters.org/disf/sites/default/files/Muller.pdf

Om zich hierin te verdiepen:
• HUDE Henri: Préparer l’avenir. Nouvelle philosophie du décideur. Guerres et opinions. Collection dirigée par le Général Benoît Royal. Edt. Economica, Paris, ISBN 978-2-7178-6438-0,2012,129 p.
• HUMBRECHT Thierry-Dominique: L’évangélisation impertinente. Guide du Chrétien au pays des postmodernes. Ed. Paroles et Silence, Paris, ISBN 978-2-88918-069-1, 2012,285 p.

Télécharger ce texte au format PDF.

Au début du mois de décembre 2012, le Prof. ém. Xavier Dijon a fait paraître aux Editions Bruylant (De Boeck) un ouvrage de 400 pages intitulé: La Raison du Corps, où l’auteur essaie de synthétiser quelques evolutions significatives du droit de la bioéthique en vigueur en Europe (en particulier en Belgique et en France), pour les confronter à une réflexion plus large, philosophique puis théologique.
L’auteur a fait parvenir au Dr. Bernard Ars l’argumentaire de l’ouvrage c-dessous:

Comment comprendre la condition corporelle du sujet humain dans le champ juridique de la société occidentale contemporaine ? L’encadrement institutionnel, encore présent jusqu’au milieu du siècle dernier, s’effrite sous nos yeux dans les domaines de la bioéthique. Alliance, vie, sexe, fécondité, mort passent en effet de plus en plus sous l’empire du sujet qui en dispose, le droit se comprenant alors comme instituant l’égalité des citoyens par les libertés qu’ils sont autorisés à prendre à l’égard de leur corps.
L’ouvrage décrit cette évolution à partir de documents principalement belges, français et européens. Puis il entame, à l’aide des trois personnes verbales je, tu, il, une réflexion philosophique sur la place qu’une telle transformation réserve encore à l’altérité : si la science a remplacé la richesse du symbole par l’objectivité du il dans l’intelligence des corps, et si la volonté subjective du je a pris la place de la raison dans la formulation du droit, où est passé le tu qui désigne l’autre ? En d’autres termes, comment la loi qui régit les corps relèvera-t-elle encore le défi de l’intersubjectivité ?
Pour radicaliser le propos, l’ouvrage aborde le débat mené, dans ces questions de vie, d’amour et de mort, entre la référence chrétienne et sa contestation libérale. En-deçà des évidences de la liberté et de l’égalité, l’insistance religieuse sur la fraternité, -sans rien renier de la nécessaire liberté de conscience garantie par l’Etat laïc-, fournit une contribution propre au débat bioéthique en délivrant une parole de raison sur la donnée du corps.

http://fr.bruylant.be/titres/128600_2/la-raison-du-corps.html

(*) Ambrose Bierce

Dr. G. Otte
Neuropsychiatrie
Hoofdgeneesheer P.C. Dr. Guislain
F. Ferrerlaan 88a
9000 Gent
09 216 33 11
Georges.otte@fracarita.org

Deze tekst downloaden als PDF.

Inleiding

“The Final Frontier”(1), zo wordt vaak gerefereerd naar de wereldwijde neurowetenschappelijke expeditie, die zich tot doel heeft gesteld de functionele werking van de hersenen, tot in detail te begrijpen.
Hoewel er de laatste decenniën ongetwijfeld op dit vlak een substantiële vooruitgang geboekt werd, blijft het doorgronden van de hersenwerking een fenomenale uitdaging vooral gezien de enorme complexiteit van dit orgaan.

“The most amazing and complex piece of biological machinery, this side of the galaxy” noemde Mr. Spock, het ooit, om in Startrek jargon te blijven. De vergelijking is ten andere meer realiteit dan zomaar een banale science fiction quote.

Wanneer we inderdaad alle mogelijke interacties tussen genen, eiwitten, pre- en postsynaptische axono-dendritische neuronale netwerk verbindingen in kaart willen brengen en dat in de vorm gieten van een allesomvattend “interactoom”, stelt ons de combinatorische explosie van individuele interacties op diverse schalen van ruimte en tijd, voor een duizelingwekkende complexiteit en derhalve een schier onmogelijke taak(2). Om vanuit de klinische observatie van het menselijk gedrag in normale en pathologische toestanden, toch tot enig inzicht en begrip te kunnen komen van de functionele werking van de hersenen, zijn dan ook bevattelijke modellen nodig die kunnen dienen als tussenlaag tussen de biologische neuronale basis en de klinische gedragsmanifestaties (3,4,9,15,16,17,18,19,20).

De mens heeft in zijn eeuwenoude zoektocht naar dit mysterie uiteraard niet gewacht op de komst van geraffineerde tools als fMRI en qEEG om dergelijke verklaringsmodellen op te stellen(3). We vinden ze van oudsher terug in de spiritualiteit, religie, filosofie en psychologie. Modellen zijn nuttig en nodig willen ze ons kunnen helpen in begrip, inzicht en behandeling van gedragsstoornissen die resulteren uit een tijdelijke of permanente cerebrale orgaandysfunctie (5) . Op dit vlak heeft de psychoanalyse in het werkveld van de klinische psychiatrie, een groot succes geboekt daar het op een hoger meta niveau voor het eerst handvaten bood tot inzicht en behandeling (psychodynamische psychotherapie) (3,4). Toch bleef het in zijn Cartesiaans denken vaak wat te ver af van de neuronale realiteit en leidde dan ook snel tot versnippering en verhitte debatten met weinig productieve, ja zelfs voor “non-illuminati” verwarrende discussies tussen diverse scholen en denkrichtingen. Willen wij het menselijk gedrag ten gronde begrijpen, dan moeten we dat in de eerste plaats doen zonder de biologische ankers met de neuronale realiteit los te gooien, zoniet lopen we gevaar om als zovele zelfgeproclameerde en alterneutische “new age” guru’s doelloos over het klinisch landschap te zweven. Vooruitgang in de wetenschap impliceert dat ons model veel dichter en concreter moet aanleunen bij zowel de kliniek als bij de recente verworvenheden van het neurowetenschappelijke en neurofarmacologisch basisonderzoek en dat het bovendien in staat moet zijn de scherpe grensafbakeningen tussen neurowetenschap, psychologie en filosofie te laten vervagen (10,1115,17). De mens is immers een biologische totaal entiteit (holisme) en geen verbrokkelde wandelaar in onderscheiden mentale of metafysieke fractale landschappen.

Aan de hand van klinische observaties bij schizofrenie en psychose als stoornis van de “waar”-neming, hebben wij gepoogd in deze voordracht, ter illustratie van dit concept, de overgang van “normaliteit” naar “psychose” op aanschouwelijke wijze in het concrete kader van een dergelijk cognitief model, voorstellen (5,6,7,8,9,10,11,12,14).

We initiërden dit door aan de hand van diverse voorbeelden en ervaringen te demonstreren hoe sterk de schijnbaar objectieve zintuiglijke perceptie van de fysieke realiteit gekleurd wordt door de filters van onze hersenen (15,16) . We brengen daarmee intrinsiek een eresaluut aan het genie van Plato, die reeds tweeduizend jaar geleden de waarneming van de fysieke wereld vergeleek met een schimmenspel van schaduwen die grillig geprojecteerd worden op de muur van de grot, waarbij de menselijke “toeschouwers” geacht worden aan de “waarneming” van deze “hersenschimmen” een “ware” betekenis te verlenen. Wetenschap in het algemeen maar neurowetenschap in het bijzonder, heeft, met voelsprieten in Plato’s grot, inmiddels objectieve systemen ontwikkeld (statistiek, beeldvorming, neurofysiologische signaalanalyse etc) om de cognitieve en perceptuele beperkingen van onze hersenen te omzeilen en tot een meer objectieve kennis van de fysieke (ook neuronale) realiteit te komen. Inderdaad, het lijkt ontluisterend, zich te moeten realiseren dat amper 10% van wat we schijnbaar objectief zintuiglijk waarnemen rechtstreeks correspondeert met deze realiteit terwijl meer dan 90% van de waarneming een projectie is (Plato’s grot) van verwachting- en geloofspatronen die “top down” vanuit onze hersenen geconstrueerd worden. Wie ooit de filmreeks “the Matrix” zag begrijpt direct wat daar bedoeld werd als de scenarist deze fameuze 90% opdrijft naar 100%. Het is dan ook zeker niet onbegrijpelijk dat op vlak van onderzoek naar attentionele neurale netwerken er de laatste tijd een vruchtbare samenwerking is gegroeid tussen cognitieve neurowetenschappers en bekende straatgoochelaars (30,31,32) . Het manipuleren van aandacht leert ons veel over de manier waarop onze hersenen werken in het opbouwen van waarnemingspercepten (20,25,28,33) .

Het vasthaken in een synaptisch neurotransmitter bepaald cognitief model van deze “bottom-up”- (dwz: zintuiglijk) en “top-down” (dwz: geloof en verwachtingspatronen vanuit de hersenen) concepten, is de volgende grote stap die we poogden te illustreren aan de hand van neuropsychofarmacologische inzichten aangaande de synaptische receptoreffecten van twee onderscheiden klasses van psychodysleptica (psychotomimetica) namelijk de hallucinogenen (LSD, psylocybine, mescaline) en de dissociative anesthetica (PSP, Ketamine) (8,5,11) . De gedifferentieerde effecten van deze stoffen op de glutamaatreceptoren NMDA en AMPA bieden ons immers een rechtstreeks handvat naar de beide determinanten van de perceptie (centraal vs. perifeer) en leren in termen van psychiatrische symptomatologie en fenomenologie wat het klinisch betekent wanneer dit systeem ontregeld geraakt. Ook hier zien we dat de mens van oudsher met dergelijke producten experimenteerde om werking van de “geest” (= hersenen) te verruimen en te begrijpen in zijn brede psychofysiologische dimensies. Ook hier vervagen dan ook zeer snel de grenzen tussen spiritualiteit, filosofie, psychologie en neurobiologie. Neuropsychofarmacologie bouwt bruggen eerder dan enclaves af te grenzen.

Uiteindelijk trachten we aan de hand van dit model direkte inzichten te verwerven door links te trekken naar de klinische observaties van patiënten met beginnende of ingestelde wanen en hallucinaties. We hebben ook willen aantonen hoe dergelijk model ons concrete handvaten biedt voor de ontwikkeling van meer efficiënte en veiliger behandelingen waarbij niet enkel de positieve symptomen van de psychose (wanen en hallucineren) maar ook de negatieve symptomen beter begrepen en aangepakt kunnen worden dit binnen een therapeutisch kader dat breder moet worden dan het louter psychofarmacologische (11,12,13) .

Dr. G. Otte

Referenties:

1/ Frontiers in neuroscience (open acces journal)
http://www.frontiersin.org/Neuroscience

2/ Modular Biological Complexity
Christof Koch
Science, Vol 37, pp531-532, 3 aug 2012-08-15

3/ The Age of Insight: The Quest to Understand the Unconscious in Art, Mind, and Brain, from Vienna 1900 to the Present.
Eric Kandel
Pub: Random House (March 27, 2012), 656 pages
ISBN-10: 1400068711
ISBN-13: 978-1400068715

4/ Phi: A Voyage from the Brain to the Soul
Giulio Tononi
Publisher: Pantheon (August 7, 2012), 384 pages
ISBN-10: 030790721X
ISBN-13: 978-0307907219

5/ Glutamatergic Model Psychoses: Prediction Error, Learning, and Inference
Philip R Corlett, Garry D Honey, John H Krystal and Paul C Fletcher
Neuropsychopharmacology (2011) 36, 294-315; doi:10.1038/npp.2010.163

6/ The free-energy principle: a rough guide to the brain?
Friston K (2009).
Trends Cogn Sci 13: 293-301

7/ The free-energy principle: a unified brain theory
Friston K (2010).
Nat Rev Neurosci 11: 127-138.

8/ A theory of cortical responses
Friston K (2005a).
Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci 360: 815-836.

9/ Hallucinations and perceptual inherence
Friston KJ (2005b).
Behav Brain Sci 28: 764-766.

10/ Predictability, surprise, attention and conditioning
Kamin LJ (1969).
In: R Church, B Campbell (eds). Punishment and aversive behavior pp 279-296, New York: Appleton-Century-Crofts.

11/ Psychosis as a state of aberrant salience: a framework linking biology, phenomenology, and pharmacology in schizophrenia
Kapur S (2003).
Am J Psychiatry 160: 13-23.

12/ Activation of glutamatergic neurotransmission by ketamine: a novel step in the pathway from NMDA receptor blockade to dopaminergic and cognitive disruptions associated with the prefrontal cortex.
Moghaddam B, Adams B, Verma A, Daly D (1997)..
J Neurosci 17: 2921-2927.

13/ Activation of mGlu2/3 receptors as a new approach to treat schizophrenia: a randomized Phase 2 clinical trial
Patil ST, Zhang L, Martenyi F, Lowe SL, Jackson KA et al (2007).
Nat Med 13: 1102-1107.

14/ Neuronal coding of prediction errors.
Schultz W, Dickinson A (2000).
Annu Rev Neurosci 23: 473-500.

15/ Incognito: The Secret Lives of the Brain
David Eagleman,304 pages
Publisher: Pantheon (May 31, 2011)
ISBN-10: 0307377334
ISBN-13: 978-0307377333

16/ The Tell-Tale Brain: A Neuroscientist’s Quest for What Makes Us Human
V. S. Ramachandran
Paperback: 384 pages
Publisher: W. W. Norton & Company; Reprint edition (January 23, 2012)
ISBN-10: 0393340627
ISBN-13: 978-0393340624

17/ Emerging Mind
Vilaynur Ramachandran (Author), V. S. Ramachandran
Paperback: 224 pages
Publisher: Profile Books (September 20, 2003)
ISBN-10: 1861973039
ISBN-13: 978-1861973030

18/ Self Comes to Mind: Constructing the Conscious Brain
Antonio Damasio (Author)
Hardcover: 384 pages
Publisher: Pantheon; 1 edition (November 9, 2010)
ISBN-10: 0307378756
ISBN-13: 978-0307378750

19/ Synaptic Self: How Our Brains Become Who We Are
Joseph LeDoux (Author)
Paperback: 416 pages
Publisher: Penguin Books; 2nd printing edition (January 28, 2003)
ISBN-10: 0142001783
ISBN-13: 978-0142001783

20/ Descartes’ Error: Emotion, Reason, and the Human Brain
Antonio Damasio (Author)
Reading level: Ages 18 and up
Paperback: 336 pages
Publisher: Penguin Books (September 27, 2005)
ISBN-10: 014303622X
ISBN-13: 978-0143036227

21/ Networks of the Brain
Olaf Sporns
Hardcover: 424 pages
Publisher: The MIT Press; 1 edition (October 1, 2010)
ISBN-10: 0262014696
ISBN-13: 978-0262014694

22/ Consciousness: Confessions of a Romantic Reductionist
Christof Koch
Hardcover: 184 pages
Publisher: The MIT Press (March 9, 2012)
ISBN-10: 0262017490
ISBN-13: 978-0262017497

23/ Connectome: How the Brain’s Wiring Makes Us Who We Are
Sebastian Seung
Hardcover: 384 pages
Publisher: Houghton Mifflin Harcourt Trade; None edition (February 7, 2012)
ISBN-10: 0547508182
ISBN-13: 978-0547508184

24/ Rhythms of the Brain
Gyorgy Buzsaki
Paperback: 464 pages
Publisher: Oxford University Press, USA; 1 edition (June 3, 2011)
ISBN-10: 0199828237
ISBN-13: 978-0199828234

25/ Functional Neuroscience: Foundations of Cognitive Processes v.1 (Vol 1)
Robert W. Thatcher (Editor), Erwin Roy John (Editor)
Hardcover: 400 pages
Publisher: John Wiley & Sons Inc (November 1977)
ISBN-10: 0470989262
ISBN-13: 978-0470989265

26/ Reduced binocular depth inversion in regular cannabis users.
Semple DM, Ramsden F, McIntosh AM (2003).
Pharmacol Biochem Behav 75: 789-793.

27/ Delusions, superstitious conditioning and chaotic dopamine neurodynamics.
Shaner A (1999).
Med Hypotheses 52: 119-123.

28/ Bayesian associative learning
Shanks DR (2006).
Trends Cogn Sci 10: 477-478.

29/ Psychosis: pathological activation of limbic thalamocortical circuits by psychomimetics and schizophrenia?
Sharp FR, Tomitaka M, Bernaudin M, Tomitaka S (2001).
Trends Neurosci 24: 330-334.

30/ Attention and awareness in stage magic: turning tricks into research free
Stephen L. Macknik, Mac King, James Randi, Apollo Robbins, Teller, John Thompson & Susana Martinez-Conde+ et al.
Nature Reviews Neuroscience 9, july 2008,871-879 doi:10.1038/nrn2473

31/ Real magic: future studies of magic should be grounded in neuroscience
Stephen L. Macknik & Susana Martinez-Conde
Nature Reviews Neuroscience 10, 29 jan 2009, 241-241 doi:10.1038/nrn2473-c2

32/ More attention and greater awareness in the scientific study of magic
Peter Lamont & John M. Henderson
Nature Reviews Neuroscience 10, 29 jan 2009,241-241 doi:10.1038/nrn2473-c1

33/ Memory: Oscillations predict recall
Heather Wood
Nature Reviews Neuroscience 5,jan 2004, 7-7 doi:10.1038/nrn1303

(*) Voordracht gehouden op het jaarlijks symposium van de Artsenkring Sint-Lucas Gent: “Ontstaan van waanideeën en psychosen” op 4 februari 2012.

Deze tekst downloaden als PDF.

Ben je ook al twee keer teruggelopen nadat je je wagen geparkeerd had om even te checken of je hem wel degelijk afgesloten had? Maak je geen zorgen. Dat is volkomen normaal. Iedereen heeft dat wel eens. Problematisch wordt het pas als je dat twintig keer doet, of misschien wel honderd keer. Dan spreekt men van een obsessieve compulsieve stoornis (OCS) of obsessive compulsive disorder (OCD). Patiënten met deze vorm van neuropsychiatrische aandoeningen kunnen worden behandeld met gedragstherapie of medicatie. Wanneer een dergelijke conventionele medische behandeling geen soelaas biedt, kan elektrische hersenstimulatie een laatste reddingsboei zijn. Deze nieuwe chirurgische techniek uit de neurowetenschappen wil voor de hersenen doen wat een pacemaker voor het hart doet. Vandaag wordt ze al met succes toegepast op patiënten in een vergevorderd stadium van de ziekte van Parkinson om de symptomen van de ziekte te reduceren. Ook voor patiënten met OCS werpt de behandeling goede resultaten af. Deze neurowetenschappelijke techniek zit echter nog in een experimenteel stadium en roept heel wat vragen en bedenkingen op. Bij artsen, wetenschappers, ethici, maar ook bij het grote publiek.
Wanneer komt een patiënt met een neuropsychiatrische aandoening in aanmerking voor zo’n behandeling? Wat houdt dat precies in? Waar houdt de neurowetenschap zich mee bezig? Welke methodes hanteert ze? Welke doelstellingen beoogt ze? Op welke manier probeert men op basis van inzichten uit neurowetenschappelijk onderzoek het menselijke gedrag te beïnvloeden, te blokkeren, te wijzigen? Worden daarbij ethische criteria gehanteerd? Worden mensen enkel behandeld om therapeutische redenen of kan iemand ook zijn toevlucht nemen tot het inplanten van hersenelektrodes om zijn geheugen te verbeteren, wat in het vakjargon enhancement genoemd wordt. Sterker nog, is de maatschappij in sommige gevallen moreel verplicht om het gedrag van iemand te beïnvloeden om de samenleving te beschermen? Kortom, welke zijn de mogelijkheden en grenzen van de inzichten uit neurowetenschappelijk onderzoek over en voor de mens en zijn gedrag?
Professor Roger Burggraeve, moraaltheoloog aan de K.U.Leuven, en Ilse Van Halst, journaliste bij Kerk & Leven, zochten Bart Nuttin, neurochirurg en professor in de experimentele neurochirurgie en neuroanatomie aan het Universitair Ziekenhuis Gasthuisberg in Leuven, op in zijn biotoop en legden hem het vuur aan de schenen.

WHAT’S IN A NAME?

Neurowetenschap is een wetenschap binnen de exacte wetenschappen die de activiteiten van het zenuwstelsel onderzoekt en tracht te doorgronden. Binnen het vakgebied van de neurowetenschappen zijn er tal van specialisaties, zoals de algemene neurochirurgie, vakgebied van professor Bart Nuttin. Daarnaast verdiept Nuttin zich vooral in onderzoek op het vlak van functionele en stereotactische neurochirurgie.
Stereotaxie – letterlijk ‘nauwkeurig aanraken in de ruimte’ – is een techniek in de neurochirurgie waarbij met behulp van een computer heel nauwkeurig één vooraf bepaald punt in de hersenen wordt aangeraakt, net zoals een gps je nauwkeurig de weg wijst naar één bepaalde locatie. Maar waar een gps op enkele meters of kilometers nauwkeurig werkt, gaat het bij stereotaxie om millimeters en zelfs minder dan millimeters. De techniek wordt onder meer aangewend om tumoren te behandelen of elektroden in te planten.
Functionele neurochirurgie wil mensen die abnormaal functioneren behandelen zodat ze zich opnieuw meer normaal gedragen. Dit abnormale functioneren beslaat verschillende domeinen.
– Het domein van pijn veroorzaakt door de beschadiging van zenuwweefsel. “Stel dat je kat in je vinger heeft gebeten en daarbij een kleine zenuw heeft geraakt”, geeft professor Nuttin een voorbeeld. “Weken of maanden later kan dit zo’n afschuwelijke pijn veroorzaken dat je niet meer kunt werken. Als medicatie en andere mogelijke behandelingen geen soelaas bieden, kan een neurochirurg het zenuwstelsel op een elektrische manier zodanig stimuleren en dus beïnvloeden dat die pijnbaan onderdrukt wordt.”
– Het hele spectrum van bewegingsstoornissen zoals de ziekte van Parkinson, waarbij vooral de motoriek getroffen is, essentiële familiale tremor (een aandoening waarbij men beeft), dystonie (een aandoening die gekenmerkt wordt door plotselinge onvrijwillige samentrekkingen van de spieren, waardoor de persoon in kwestie abnormale bewegingen maakt), spasticiteit of epilepsie.
– Het domein van de psychiatrie, waaronder onder meer psychiatrische aandoeningen zoals depressie, OCS en recent ook anorexia nervosa ressorteren. Bij anorexia nervosa bijvoorbeeld zal de neurochirurgische ingreep niet proberen een of ander verdikkingseffect te stimuleren, maar trachten de onderliggende drive van de patiënt, namelijk het abnormale lichaamsbeeld, te beïnvloeden en recht te trekken.
Daarnaast ontwikkelt het onderzoeksteam van Nuttin samen met het onderzoekscentrum IMEC uit Leuven nieuwe technologieën zoals nieuwe elektrodes. Momenteel wordt in de neurochirurgie gewerkt met elektrodes die anderhalve millimeter ‘groot’ zijn. Omdat dit olifanten zijn in de porseleinenwinkel die onze hersenen zijn, werkt Nuttin met een multidisciplinair team aan de ontwikkeling van elektrodes met superfijne contacten om nauwkeuriger te kunnen luisteren naar de activiteiten van de neuronen of zenuwcellen, zodat deze via de elektrische circuits beter beïnvloed kunnen worden. Uiteindelijk is het de bedoeling die technologie in een goed omlijnd ethisch kader niet alleen binnen de psychiatrie te gebruiken, maar voor een breed gamma neurologische aandoeningen, met de bedoeling mensen doelgericht beter te maken en ondertussen in een moeite door grondig gefundeerde wetenschappelijke inzichten in de functie van de neuronen te verkrijgen.

HOE KUN JE GEDRAG BEÏNVLOEDEN?

Een typisch voorbeeld van een neuropsychiatrische aandoening die professor Nuttin behandelt, is obsessive compulsive disorder OCD of obsessieve compulsieve stoornis OCS. Eén tot twee procent van de bevolking heeft met deze stoornis te kampen. De symptomen van OCS zijn obsessies of dwanggedachten, compulsies of dwanghandelingen, depressie en angst. Een dwanggedachte is bijvoorbeeld het idee dat je hand besmet wordt zodra een ander je een hand geeft, je een zitbank op een tram aanraakt, je bestek in een restaurant gebruikt enzovoort. De dwanghandeling bestaat er dan in je hand gedurende een half uur te wassen telkens je iemand een hand hebt gegeven enzovoort. Mensen met OCS zijn van vroeg in de ochtend tot laat in de avond in de ban van hun dwanggedachten of -handelingen. Ze zijn er voortdurend mee bezig en hebben nagenoeg geen tijd om iets anders te doen. Vaak gaat dat gepaard met depressie en angst.
Mensen met OCS worden in eerste instantie door een psychiater behandeld met gedragstherapie of medicatie. De medicatie werkt in op receptoren, moleculen op het celmembraan. Op die manier wordt de activiteit van neuronen beïnvloed, waardoor een arts soms het gedrag van de patiënt kan beïnvloeden. Bij patiënten met OCS zijn bepaalde regio’s in de hersenen actiever en andere regio’s minder actief dan normaal. Dat wijst op een abnormaal circuit in de hersenen. Door een geneesmiddel toe te dienen, kun je dat circuit opnieuw normaliseren. Dat kan wetenschappelijk aangetoond worden via hersenscans.
Een aantal mensen is evenwel niet geholpen met medicatie en gedragstherapie. “Belangrijk om te weten is dat deze mensen niet gek zijn”, benadrukt neurochirurg Nuttin. “Eigenlijk zijn ze even normaal als u en ik, maar sommigen zijn zo ziek ten gevolge van OCS dat ze niet meer kunnen functioneren. Omdat ze dat zelf beseffen maar geen uitweg meer zien, worden ze soms zo zwaar depressief, dat ze zelfs overwegen om zelfmoord te plegen.”

EEN NIEUWE TECHNIEK

In extreme gevallen van OCS waarbij geen medicatie en geen enkele behandeling door de psychiater helpt, kan een neurochirurgische operatie een uitweg bieden. Dat is het werkdomein van professor Nuttin.
In het midden van de twintigste eeuw werden reeds chirurgische operaties uitgevoerd met de bedoeling het gedrag van mensen – niet alleen OCS, maar het brede spectrum van psychiatrische aandoeningen – te beïnvloeden, waarbij de verbinding tussen de frontale kwab en de rest van de hersenen doorgesneden werd. Deze methode werd lobotomie genoemd. Voor zijn experimenten op dat vlak kreeg de Portugese neuroloog Egaz Moniz in 1949 zelfs de Nobelprijs. Door incisies te maken tussen de frontale hersenkwab en de rest van de hersenen, trachtte hij het abnormale circuit in de hersenen, oorzaak van afwijkend gedrag, te doorbreken met de bedoeling het normale circuit te herstellen, zodat de patiënt opnieuw normaal zou kunnen functioneren.
De resultaten van lobotomie waren evenwel niet altijd even goed. De operatieve technieken waren nog niet zo sterk ontwikkeld als vandaag, er waren nog geen CT-scans, er traden vaak complicaties op bij operaties omdat zenuwbanen naar andere centra werden doorgesneden met alle gevolgen van dien, enzovoort.
Bovendien werd de methode niet alleen te pas maar ook te onpas gebruikt. Vooral in de Verenigde Staten haalde psychiater Walter Freeman zich de woede van het publiek op de hals met allerlei experimenten. Het resultaat was dat deze psycho-chirurgie, zoals de publieke opinie neurochirurgie voor psychiatrische aandoeningen wel eens noemde, in het verdomhoekje belandde. “Het gebruik van de term psycho-chirurgie voor dergelijke hersenoperaties is eigenlijk een verkeerde benaming”, weerlegt professor Nuttin meteen deze veel voorkomende misvatting. “Het gaat immers niet om chirurgie van de psyche of ziel, maar om een operatie in de hersenen. Deze hersenoperatie heeft een invloed op de psyche van de patiënt, net zoals een neuscorrigerende operatie. Door plastische chirurgie van een misvormde neus grijp je immers onrechtstreeks ook in in de psyche van de patiënt, omdat je dankzij de operatie zijn zelfbeeld opkrikt.”
Wereldwijd zochten een aantal chirurgen verder naar andere methodes en technieken om abnormaal gedrag te kunnen corrigeren langs operatieve weg. Met behulp van stereotaxie brengen neurochirurgen in de hersenen van een patiënt een hoogtechnologische naald of een elektrode in, om langs deze weg het gedrag van de patiënt te beïnvloeden.
Zo’n hoogtechnologische naald is volledig geïsoleerd behalve aan het uiteinde. Die metalen punt kan verwarmd worden, zodat een arts een kleine brandwonde of letsel kan maken op een welbepaalde plaats, waardoor hij veel nauwkeuriger dan vroeger het pathologische circuit van de patiënt kan beïnvloeden. “Het nadeel blijft evenwel dat deze behandeling onomkeerbaar of irreversibel is en dat eventuele nevenwerkingen bijgevolg definitief zijn”, stipt Nuttin aan. “Je kunt het vergelijken met het wit van een ei. Dat is doorzichtig als je het ei breekt, maar zodra je het ei opwarmt, stijft het op en wordt het wit. Dit stadium is onomkeerbaar: eens het eiwit opgesteven is, kun je het niet meer terug doorzichtig maken, zelfs niet als je het opnieuw laat afkoelen. Evenzo zijn deze letsels irreversibel.”
Om deze irreversibiliteit van letsels te omzeilen, zochten neurochirurgen andere methodes. En die vonden ze door technieken uit aanverwante domeinen over te nemen, zoals de behandeling van patiënten met motorische gedragsproblemen. Bij een patiënt met de ziekte van Parkinson is het motorische circuit aangetast. Hij beeft. Door via stereotaxie een elektrode in de hersenen in te planten, kun je dit circuit beïnvloeden. Jaag je via een stimulator stroom door de elektrode, dan stopt de tremor. Zodra je geen stroom meer toedient, keert het beven terug. Met deze methode boek je dus een reversibel of omkeerbaar resultaat.
“Zouden deze methodes die doeltreffend blijken te zijn om stoornissen in het motorische circuit te behandelen ook met succes toegepast kunnen worden in het limbische circuit van de hersenen, ook wel het emotionele geheugen genoemd?” vroegen professor Nuttin en zijn team zich op een mooie dag af. In 1994 begon hij met zijn team experimenten uit te voeren op proefdieren om na te gaan of ze door letsels toe te brengen en door elektrodes in te planten het gedrag van ratten – die model stonden voor het dwangmatig handelen van OCS – op een irreversibele dan wel reversibele manier konden beïnvloeden. Toen dit succesvol bleek, werden in 1998 de eerste elektrodes ingeplant bij vier patiënten met OCS. Al snel stelden wetenschappers vast dat ze via elektrische hersenstimulatie zware obsessies en compulsies, ernstige depressie en angst, op een significante manier wisten terug te schroeven, waardoor patiënten met een zware vorm van OCS opnieuw redelijk normaal konden functioneren. Mensen die gedurende vele jaren ziek aan huis gekluisterd waren, waren plots in staat – althans zolang ze elektrisch gestimuleerd werden – opnieuw uit werken te gaan of opnieuw studies aan te vatten.
Met een succesvolle behandeling van een vijfde patiënt wist professor Nuttin de interesse te wekken van zijn Amerikaanse collega’s, die naar Leuven afzakten om samen met hem verdere onderzoeken op het vlak van diepe hersenstimulatie uit te voeren. Al snel werden gelijkaardige neurochirurgische onderzoekscentra geopend in de Verenigde Staten. In 2009 keurde de Food and Drug Administration uit de VS diepe hersenstimulatie goed als humanitarian device exemption of HDE. Dat wil zeggen dat ondernemingen elektrodes mogen verkopen aan neurochirurgen om ze in te planten bij een beperkt aantal patiënten die op geen enkele andere manier geholpen kunnen worden en dat ze er geen winst op mogen maken. In Europa is er inmiddels een CE-markering voor deze elektronische implantaten, wat betekent dat ze beantwoorden aan de Europese regelgeving. Sinds dit jaar werkt het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV) aan de terugbetaling.
Op dit ogenblik kunnen neurochirurgen niet aantonen of een letsel of irreversibele behandeling beter of slechter is dan elektrische hersenstimulatie of een reversibele behandeling. Ze stellen wel vast dat letsels vaak apathie of desinteresse veroorzaken. Deze nevenwerking verdwijnt doorgaans na enkele dagen of weken, maar is in enkele gevallen irreversibel. Bij elektrische hersenstimulatie komt deze nevenwerking niet voor.

HEILIGER DAN DE PAUS

Beeld je in dat je het gedrag van iemand zou kunnen beïnvloeden door aan een knop te draaien. Het lijkt een idee uit een sciencefictionfilm, maar niets is minder waar. De Amerikaanse en Europese overheden keurden de toepassing van de techniek van elektrische hersenstimulatie voor patiënten met OCS reeds goed. Toch bevindt elektrische hersenstimulatie zich in de ogen van professor Nuttin en zijn team op dit ogenblik nog altijd in een experimenteel stadium. Daarom staan ze erop dat er zeer omzichtig mee omgesprongen wordt. Het verleden heeft immers geleerd hoe dergelijke technieken verkeerd aangewend kunnen worden.
Om aberraties en willekeur te voorkomen, en om de patiënt optimaal te beschermen, werkten de Commissie voor neurochirurgie voor psychiatrische aandoeningen in ons land en de European Academy een aantal richtlijnen uit. Zelfs de World Society for stereotactic and functional neurosurgery werkt nu aan eigen richtlijnen. Ze vormen een internationaal referentiekader voor de toepassing van elektrische hersenstimulatie. Deze richtlijnen zijn uitermate beperkend. Ze trekken een lijn tussen wat kan en wat niet kan. “Naarmate de technologie verder ontwikkeld wordt, meer patiënten met elektrische hersenstimulatie behandeld worden en de wetenschappelijke inzichten toenemen, kunnen de grenzen wat verlegd worden”, laat professor Nuttin enige speling.
Met een verwijzing naar deze internationale richtlijnen publiceerde het Comité Consultatif National d’Ethique pour les sciences de la vie et de la santé in Frankrijk dat elektrische hersenstimulatie als behandeling van OCS-patiënten ethisch aanvaardbaar is op voorwaarde dat dit uitgevoerd wordt binnen het kader van een gecontroleerd onderzoek .
Ook Bart Nuttin is van mening dat een neurochirurgische operatie van iemand met OCS aanvaardbaar is: “Iedereen vindt het volkomen normaal dat een patiënt met kanker geopereerd wordt. Waarom zou je dan geen psychiatrische patiënt mogen opereren die niet meer kan functioneren en die ook, net als iemand met een levensbedreigende ziekte, kan overlijden, al was het maar omdat hij zo zwaar depressief is wegens OCS dat hij zelfmoord pleegt.”
Bij een ingreep staat steevast het welzijn voorop van de patiënt die lijdt aan een zware psychiatrische aandoening. Als de patiënt niet lijdt, maar de omgeving wel, zijn bovengenoemde commissies van oordeel dat elektrische hersenstimulatie niet toegepast mag worden. Toch komt niet eender welke patiënt met OCS in aanmerking voor diepe hersenstimulatie, maar uitsluitend patiënten met ernstige psychiatrische aandoeningen die een positief advies krijgen van de Commissie voor neurochirurgie voor psychiatrische aandoeningen. Deze Commissie werd meer dan dertig jaar geleden opgericht in Vlaanderen. Sinds 1 januari 2011 werkt ze op nationaal vlak in het kader van de terugbetaling van elektrische implantaten.
“Eigenlijk zijn we heiliger dan de paus”, stelt Nuttin tot zijn verbazing vast. “In onze samenleving bestaat er geen gelijkaardige commissie voor euthanasie, wat toch wel sterk ingrijpt op het menselijke leven. Wil je euthanasie plegen, heb je enkel de goedkeuring van twee artsen nodig. Een uitermate beperkte controle, die nochtans door iedereen als vanzelfsprekend aanvaard wordt.” “Hoe anders verloopt het met een patiënt met kanker. Een multidisciplinair team – een oncoloog, een radiotherapeut, een neurochirurg, een radioloog, een patholoog en noem maar op – buigt zich over zijn toestand en overlegt hoe de patiënt zo goed mogelijk geholpen kan worden: opereren? Chemotherapie opstarten?”
Door een Commissie voor neurochirurgie voor psychiatrische aandoeningen op te richten, wilden neurochirurgen en psychiaters de zorg voor het welzijn van patiënten met een neuropsychiatrische aandoening op een gelijkaardige leest schoeien. “Deze Commissie is bewust multidisciplinair samengesteld omdat we van oordeel zijn dat we veel makkelijker juiste beslissingen kunnen nemen als deskundigen uit verschillende disciplines samenwerken en overleggen. En dit met de bedoeling binnen de neurochirurgie de beste technologie aan te wenden in een ethisch kader voor het welzijn van de patiënt.”
Voorgezeten door een psychiater, omdat het uiteindelijk om een patiënt gaat met een psychiatrische aandoening die gewoonlijk door een psychiater wordt behandeld, bestaat deze Commissie uit psychiaters en neurochirurgen van verschillende universitaire centra, een ethicus en leken of niet-deskundigen, allen gebonden door het beroepsgeheim. Deze ploeg bestudeert het dossier van elke patiënt grondig, overlegt om tot een gezond oordeel te komen en geeft advies. De patiënten worden naar de Commissie doorverwezen door de behandelende psychiater, wanneer deze oordeelt dat hij zelf niets meer kan doen voor de patiënt, of ze kunnen zelf contact opnemen met de Commissie, maar ze moeten altijd in behandeling zijn bij een psychiater als een operatie wordt uitgevoerd.
De Commissie kan drie mogelijke adviezen geven: de patiënt komt niet in aanmerking voor een operatie, de patiënt komt in aanmerking of de patiënt komt eventueel in aanmerking, maar enkel nadat hij eerst nog deze of gene behandeling heeft geprobeerd én wanneer die niet geholpen heeft. Elke patiënt wordt steevast uitvoerig geïnformeerd over wat elektrische hersenstimulatie is, wat de ingreep behelst, wat de alternatieven zijn (zoals irreversibele letsels), wat de voordelen zijn, maar ook en vooral wat de mogelijke risico’s en nevenwerkingen zijn, enzovoort. Psychiaters zijn het er over eens dat een patiënt die aan OCS lijdt, nog voldoende helder is om zelf een beslissing te nemen over al dan niet opereren of met andere woorden om zijn informed consent of adequaat geïnformeerd en overwogen instemming te geven.

RECHT OP VRIJHEID?

Elektrische hersenstimulatie mag dan een nieuwe, nog experimentele techniek zijn, het is een relatief veilige techniek in de ogen van professor Nuttin. “Veiliger dan het maken van letsels en de therapietrouw is groter dan bij medicatie”, maakt hij zich sterk. Hoezo? Medicatie werkt in op receptoren van cellen. Deze receptoren bevinden zich hier en daar, bij voorbeeld rechts vooraan in de hersenen, links achteraan enzovoort. De regio waarop de medicatie inwerkt, is dan ook heel moeilijk zo niet onmogelijk af te bakenen. Bij elektrische stimulatie daarentegen wordt één elektrode op één welbepaalde plaats ingebracht. Zo’n elektrode heeft meerdere elektrische contacten. Afhankelijk van welk contact de neurochirurg negatief of positief laadt via stimulatie, beïnvloedt hij enkel die neuronen die rechtstreeks met dat contact in aanraking komen.
Daarnaast speelt nog een andere arbitraire factor bij het gebruik van medicatie. Wie geneesmiddelen inneemt, krijgt daarvoor een voorschrift van de arts. Daarmee gaat de patiënt al dan niet naar de apotheek. En stel dat hij het geneesmiddel gaat halen, dan nog kan hij zelf kiezen of hij het inneemt en of hij het trouw inneemt. Bij elektrische hersenstimulatie daarentegen, kan de arts in overleg met de patiënt en met zijn familie de stimulator zo nauwkeurig en dus veilig instellen als gewenst.
Dit wil echter niet zeggen dat de vrijheid en verantwoordelijkheid van de patiënt buiten spel worden gezet. Integendeel. De patiënt beschikt zelf over een programmator, waarmee hij de stimulator kan uitschakelen indien gewenst (net zoals een patiënt ervoor opteert geen geneesmiddelen in te nemen) of het toestel een stand hoger kan schroeven, bijvoorbeeld om zich veiliger te voelen wanneer hij bij iemand op bezoek gaat. Om te voorkomen dat de patiënt de stimulator excessief hoog schakelt, wordt door artsen altijd een bovengrens ingebouwd. “Er hoeft geen tekening bij gemaakt te worden dat de controle op het systeem bij elektrische hersenstimulatie veel groter is en dat er veel meer therapietrouw kan zijn dan bij het innemen van geneesmiddelen. Maar ook hier blijft de finale beslissing bij de patiënt, die zijn vrijheid behoudt om de stimulator uit te schakelen”, benadrukt Nuttin. “Dat recht moet de patiënt te allen tijde hebben.”
Natuurlijk loert hier een potentieel gevaar om de hoek. Momenteel moeten stimulator en elektrode nog rechtstreeks boven elkaar gehouden worden om de instellingen van de stimulator te wijzigen, maar dankzij de evolutie van de technologie is het niet denkbeeldig dat het binnen afzienbare tijd mogelijk zal zijn om de elektrode van op een afstand te stimuleren. Dan zou het gevaar kunnen bestaan dat een buitenstaander de programmator bedient om het gedrag van de patiënt te beïnvloeden, ten goede of misschien ook wel met kwade bedoelingen. Voorlopig is dat gelukkig nog sciencefiction. En in dat geval kan de wetgever verplichten een elektronische beveiliging in te bouwen.

EVENWICHTSOEFENING TUSSEN GOED EN KWAAD

De recent opgerichte World Society for stereotactic and functional neurosurgery en de Europese Academie waken er respectievelijk op wereldvlak en op Europees niveau over dat diepe hersenstimulatie enkel toegepast wordt om het lijden te verlichten van patiënten met ernstige psychiatrische aandoeningen. Het gevaar voor enhancement is immers niet denkbeeldig. Enhancement betekent dat je een techniek aanwendt, niet om het lijden van iemand te verlichten, maar om zijn uiterlijk of zijn gedrag – waar vanuit medisch oogpunt niets mis mee is – te verbeteren .
Stel dat je kinderen lastig zijn of dat je ze graag wat slimmer had gezien en je stapt naar een neurochirurg met de vraag hen te behandelen. Dan gaat het niet meer over het verlichten van het lijden van een patiënt met een ernstige psychiatrische aandoening, maar over enhancement. Een voorbeeld. Jan is heel pienter. Dankzij de ontwikkeling van een techniek zoals diepe hersenstimulatie kan een arts zijn geheugen zo sterk stimuleren dat Jan dikke cursussen enkel even moet doornemen om alles te onthouden, waardoor hij steeds uitermate goed scoort, hoog op de sociale ladder kan klimmen en zijn bankrekening snel ziet aandikken. Jans buurvrouw, Hilde, is ook bij de pinken, maar kan Jan na zijn operatie niet meer bijbenen. Ze ziet hoe goed Jan boert en wordt jaloers. Moreel zet Jan haar ertoe aan om ook een gelijkaardige operatie te ondergaan, met alle mogelijke risico’s van dien.
“Dit voorbeeld illustreert hoe belangrijk een goede diagnose is vooraleer een arts begint te opereren”, benadrukt Nuttin. Hij verwijst naar het liedje Het is niet wat het is, het is wat je ermee doet van Bart Peeters. „Niet de techniek is goed of kwaad op zich, maar de toepassing ervan kan wel kwaad zijn of kwaad veroorzaken. Diepe hersenstimulatie is een uitermate goede techniek om iemand te behandelen met de ziekte van Parkinson, maar niet voor iemand die geen geheugenproblemen heeft en enkel zijn eigen hersencapaciteit wil opkrikken. Net zoals atoomenergie op zich niet slecht is, maar wel als je ze aanwendt om er een atoombom mee te maken.”
Voor neurochirurgen zijn de richtlijnen heel duidelijk: het welzijn van de patiënt komt altijd op de eerste plaats. Een neurochirurg wil de patiënt beter maken. Wat niet wegneemt dat hij er zich zeer goed van bewust is dat dit nagenoeg altijd implicaties heeft voor de omgeving. “Als arts streef ik er steeds naar zo goed mogelijk te doen, maar veroorzaak ik niettemin soms ongewild kwaad, omdat er in de marge van de operatie heel wat andere aspecten bij komen kijken”, erkent neurochirurg Nuttin. Een voorbeeld. Na positief advies van de Commissie werd een veertigjarige vrouw met een zware vorm van OCS geopereerd en kreeg ze een elektrode ingeplant. Na de operatie voelde de vrouw zich zo veel beter, dat ze plots niet meer zo afhankelijk was van haar ouders, die tot dan nog steeds de zorg voor haar op hen namen. Eensklaps besloot de vrouw zelf haar leven in te richten. Zo wilde ze bijvoorbeeld niet langer vóór 20 uur ’s avonds naar huis komen, zoals de regel tot dan toe was. Ze wilde gaan en komen zoals ze zelf wilde, maar dat creëerde spanningen tussen de vrouw en haar ouders, die nog niet klaar waren om hun dochter los te laten. Zo brengt een operatie soms ongewild spanningen teweeg. “Wat is dan goed en kwaad?” vraagt Bart Nuttin zich af. “De operatie was goed voor de patiënt en verbeterde haar situatie, maar veroorzaakte ook conflicten. Daar zullen we als arts ook rekening mee trachten te houden. Vooraleer te opereren, zullen we daarom niet alleen de patiënt doorlichten, maar ook zijn omgeving, al was het maar omdat die een rol speelt in het genezingsproces.”
Veronderstel nu dat een neurochirurg elektrische hersenstimulatie niet aanwendt om patiënten met OCS te behandelen, maar om mensen met een overdadig drank- of druggebruik van hun verslaving af te helpen. Vandaag bestaat er reeds een experimentele techniek waarbij bepaalde delen van de hersenen elektrisch gestimuleerd worden om abnormaal alcoholverbruik te beïnvloeden en het drinken onder controle te houden. Indien dit gebeurt door letsels te maken, rijst er geen probleem. Zodra het letsel gemaakt is, is de verslaving onder controle. Maar als een arts dat via elektrische stimulatie bewerkstelligt en de vrijheid van de patiënt respecteert door de verantwoordelijkheid over het gebruik van de stimulator te geven, creëert hij mogelijk wel een probleem. Want als de patiënt zich op een bepaald moment minder goed voelt en besluit de stimulator uit te schakelen, kan hij hervallen in zijn oude gewoonten. “In feite berokken je een patiënt met een verslaving dus kwaad door hem de verantwoordelijkheid over de stimulator te geven, omdat je hem de sleutel in handen geeft om de deur naar zijn slechte gewoonten opnieuw op een kier te zetten”, concludeert professor Nuttin. “Betekent dat dan dat je deze patiënten de vrijheid moet ontnemen om zelf te beslissen over hun behandeling? Bij een patiënt met OCS rijst dat probleem nooit omdat deze patiënten zich sowieso slechter voelen zodra de stimulatie stopgezet wordt. Als de batterij van de programmator van een patiënt met OCS leeg is, zal deze onmiddellijk naar de telefoon grijpen om zijn arts te verwittigen, omdat hij zonder programmator niet normaal kan functioneren.”
Of stel dat een patiënt die met elektrische hersenstimulatie behandeld werd voor zware OCS, na zijn operatie een misdaad begaat en in de gevangenis belandt. “Iedereen kan een misdaad begaan, maar in het geval van zo’n patiënt zal meteen de vraag rijzen: ‘Is zijn misdaad het gevolg van zijn hersenoperatie?'” beseft de neurochirurg. “Heb je dan als arts goed gedaan door die patiënt te behandelen?”
Andersom rijst de vraag of een arts in sommige gevallen de plicht heeft om patiënten met abnormaal gedrag te opereren, niet in de eerste plaats om de patiënt te helpen, maar om te voorkomen dat hij of zij de samenleving kwaad berokkent. Veronderstel dat iemand een psychiatrische aandoening heeft waardoor hij zeer agressief is. Het kan gaan om agressie die tegen hemzelf is gericht of auto-mutilatie. Zo zijn er personen die hun ogen uitsteken of aan auto-laparotomie doen (hun buik opensnijden en hun darmen eruit halen). Het staat buiten kijf dat deze mensen lijden. Neurochirurgen zien dan ook geen enkel bezwaar om hen te behandelen.
Maar soms richt de agressie zich op een ander. Denk maar aan iemand die een moord pleegt. Hier rijst wel een probleem. Stel dat het mogelijk is – en Nuttin is ervan overtuigd dat dit moet kunnen – om de agressie terug te schroeven door een elektrode in te planten en er elektrische stimuli door te jagen, wat is dan de plicht van een neurochirurg? “Mag je een patiënt die door destructief gedrag in de gevangenis belandt opereren om te voorkomen dat hij nog verder schade berokkent? Moet je hem opereren?” vraagt Nuttin zich af. “Wanneer een gevangene een appendicitis heeft, vindt de samenleving het vanzelfsprekend dat hij geopereerd wordt. Sterker, men vindt zelfs dat hij uit zijn lijden verlost moet worden. Maar wat als het gaat om de behandeling van de agressie die net ook de reden is van de internering? Betekent dat dan dat ook de reden van de internering wegvalt en de gevangene nadien zal vrijkomen?” De Europese Academie is van oordeel dat er een ontkoppeling moet zijn tussen al dan niet genezen en al dan niet vrijlaten. Nuttin beaamt nadrukkelijk: “Het is niet omdat je een gevangene behandelt, dat hij zal mogen vrijkomen. Want dat zou impliceren dat je een gevangene moreel verplicht om een operatie te ondergaan die mogelijk ook negatieve bijwerkingen kan hebben. En laat ons wel wezen, het gaat hier niet om een operatie aan zijn grote teen, maar over een ingreep in zijn hersenweefsel.”

OUDE WIJSHEDEN

Het mag duidelijk zijn dat voor neurochirurgen die patiënten met OCS elektrisch stimuleren, het welzijn van de patiënt steeds voorop staat. Niet louter de fysieke mens, maar de persoon op zich in zijn omgeving én met zijn zingeving. “Ik zag vele patiënten met een zware vorm van OCS op raadpleging komen die de zin van hun leven niet meer zagen. Na de operatie waren ze uitermate dankbaar omdat hun leven opnieuw zin had gekregen”, stelt professor Bart Nuttin tevreden vast. Uiteindelijk doen de neurochirurg en zijn team niets anders dan een oude wijsheid illustreren, alleen nu wat beter wetenschappelijk onderbouwd: mens sana in corpore sano. Een mens voelt zich maar goed in zijn vel als hij fysiek in orde is. Een goede lichamelijke gezondheid is de voorwaarde voor een goede geestelijke gezondheid.

BART NUTTIN – LEUVEN
Kliniekhoofd Universitaire Ziekenhuizen Leuven
Buitengewoon hoogleraar Katholieke Universiteit Leuven
Adres: Neurochirurgie, Herestraat 49, 3000 Leuven
E-mailadres: bart.nuttin@uzleuven.be

in samenwerking met ROGER BURGGRAEVE – LEUVEN
Emeritus professor moraaltheologie & gasthoogleraar Lumen Vitae (Brussel)
Faculteit Theologie en Religiewetenschappen Katholieke Universiteit Leuven
Adres: Heilige Geestcollege, Naamsestraat 40, 3000 Leuven
E-mail adres: roger.burggraeve@theo.kuleuven.be

en ILSE VAN HALST (interview en redactie)
redactrice Kerk & Leven, Halewijnlaan 92, 2050 Antwerpen,
hoofdredactrice DACO, Schoenmarkt 2, 2000 Antwerpen
E-mail adres: ilse.vanhalst@kerknet.be

Abstract: ‘It’s not about what it is, it’s about what you do with it’. Possibilities and boundaries of the neurosciences for human behavior.
This article presents the report of an interview with Prof. Bart Nuttin, neurosurgeon and professor in experimental neurosurgery and neuro-anatomy at Katholieke Universiteit Leuven, on the development of the neurosciences and their applications, paying special attention to the ethical questions with regards to influencing human behaviour. A patient with obsessive-compulsive disorder (OCD), a neuropsychiatric condition, suffers from intrusive thoughts, repetitive behaviour, depression and anxiety. Typically, such patient is treated with behavioural therapy or medication. If this does not offer any comfort, then electrical brain stimulation can be a last resort whereby doctors implant an electrode in the brain of the patient in order to influence behaviour by means of electrical stimuli. This neuroscientific technique has been approved both in the USA as well as in Europe, but the European Academy opines that this neuroscientific technique is still in its experimental stage. Indeed there are not even two randomised clinical studies published that have been performed independent of each other. Considering the delicate character of the intervention on abnormal behaviour by means of surgery in the brain, it is proposed that the highest criteria for quality be followed before this can be called a classically accepted therapy. In our country [Belgium] the Commission for Neurosurgery for Psychiatric Disorders decides which patients with OCD are eligible for such intervention. What stands foremost is the well-being of the patient that suffers from a severe psychiatric condition. The patient freely provides his or her informed consent and likewise after surgery he or she preserves one’s freedom and responsibility, and can at all times decide to have the stimulator switched off. The European Academy maintains, however, that this technique can only be applied to patients in serious suffering but not to normal persons. In the latter case one speaks of enhancement.

(*) Met dank overgenomen uit COLLATIONES, Jaargang 41 (2011)- Nr. 4.

Télécharger ce texte au format PDF.

Le livre du Siracide, dans l’ancien testament, nous donne des conseils, sur le médecin, la médecine, le pharmacien, et le patient.
La maladie est une conséquence du péché , soit individuel, -nous en connaissons – soit, comme une suite du péché des origines.Il faut remarquer que l’homme créé par Dieu dans le jardin d’Eden, -Adam et Eve- ne connait pas la maladie , ni la mort, du moins telle que nous la connaissons.Le plan de Dieu sur l’homme, ne comprenait pas la maladie, qui n’est pas voulue par Dieu.(Le fameux « Qu’est ce que j’ai fait au bon Dieu…….. »)
La vie est un don de Dieu, nous sommes tous crées avec la vie en nous ; et la maladie défigure ce don de Dieu : elle est considérée comme un scandale.Et donc à combattre.
De là, une responsabilité particulier de l’homme vis-à-vis de son corps, -temple de l’Esprit-et
de la vie ; ceci est encore plus vrai pour le médecin.Je ne résiste pas au plaisir de vous lire ce passage du siracide, chapitre 38, versets 1 à 15 :
La maladie et le médecin
•38 1 Aie pour le médecin toute l’estime qu’il mérite, à la mesure de ses services, car lui aussi le Seigneur l’a voulu. 2 La guérison, de fait, vient du Très-Haut, et c’est le Roi qui lui a octroyé le don de guérir.
3 Le savoir du médecin le fait marcher la tête haute, même les grands l’admirent.
4 Le Seigneur a créé les plantes médicinales qui sortent de la terre : un homme avisé ne les dédaigne pas. 5 N’y a-t-il pas eu jadis un bois capable d’adoucir l’eau amère ? Et c’est ainsi que le Seigneur fit connaître sa puissance.
6 Il donne à des humains le savoir afin de tirer gloire des merveilleux remèdes qu’il a créés. 7 Le médecin s’en sert pour soigner et calmer la douleur, le pharmacien en fait ses mélanges. 8 De cette façon les œuvres du Très-Haut ne sont pas terminées : le bien-être continue de se répandre sur la terre.
9 Mon enfant, quand tu es malade, ne te laisse pas abattre : prie le Seigneur pour qu’il te guérisse.
10 Renonce à ta conduite mauvaise, tâche d’avoir les mains nettes et purifie ton cœur de tout péché.
11 Offre à Dieu de l’encens et de la fleur de farine pour te rappeler à son souvenir, présente-lui une offrande de choix selon tes moyens.
12 Puis fais venir le médecin, puisque c’est le Seigneur qui l’a créé ; ne le méprise pas, car tu as besoin de lui.
13 En certains cas le rétablissement passe par leurs mains ; 14 ils prieront le Seigneur pour qu’il leur fasse trouver les moyens de te soulager et de te remettre sur pied.
15 Celui qui pèche devant son Créateur, qu’il tombe entre les mains du médecin !

Il y a un vrai équilibre entre le corps et l’esprit dans ce texte.
Et de même que la maladie est un des signes du péché entré dans le monde, de même la guérison est un des signes du salut entré dans le monde , au nom de Jésus le Christ.
Mais Isaie déjà disait : Allez dire ce que vous avez vu : les aveugles voient, les sourds entendent, et la bonne nouvelle est annoncée aux pauvres…….Quand on parlait d’équilibre………Quand les disciples demandent à Jesus : Est tu le messie ?celui ci répond par le verset d’Isaie………….
A la lumiere de ce rappel, il nous parait donc légitime que le médecin chrétien parle de Dieu avec son patient.
Et en médecine générale, nous avons le bonheur de pouvoir suivre les patient parfois tres longtemps, dans les joies et les épreuves , et de cultiver petit à petit une relation de confiance avec lui.
Cette CONFIANCE est capitale : c’est elle qui permet petit à petit de s’ouvrir au malade, et de partager des éléments de nature spécifiquement chrétienne.
Une méthode que j’emploie est le système feu rouge-feu vert : par exemple, si un patient demande ce que je fais le dimanche matin, je lui réponds que je vais à la messe : la suite est soit un feu rouge, soit un feu vert : si le patient en parle, c’est un feu vert ; s’il passe à un autre sujet, c’est un feu rouge, donc je ne lui en parle plus.
1- L’espérance : Exemple de G**, patient alcoolique. Il vient à la messe avec nous, voit les osties ; et demande s’il peut également prendre « de ces chips » ; Puis après, il participe à la marche des pères de familles avec moi ; là, il rencontre Monseigneur Léonard, et parle plus d’une heure avec lui. Il ne peut pas vaincre son alcoolisme, et decedera quelques années plus tard, mais toujours avec la bible ouverte dans son appartement, avec Dieu dans sa ligne de mire.
2- L’amour de la Vérité : une jeune fille gitane de 15 ans vient dans mon cabinet médical, emmenée par ses parents, pour un mal au ventre ; je le trouve bien rond, un test permet de poser immédiatement un diagnostic certain : elle est enceinte.Les parents veulent l’avorter.Ils sont chrétiens évangéliques ; je discute avec eux, et ils sont d’accords pour une adoption ; la jeune fille , contente de trouver une solution qui agrée à sa famille, tout en ne devant pas tuer son bébé, accouche, laisse son bébé à l’adoption. Elle est aujourd’hui mariée, a des enfants. Et, clin d’œil de l’Esprit Saint, quelques mois après, lors d’un anniversaire d’un de mes filleuls, les parents du filleul me disent que le frère du père, a adopté une petite fille d’origine gitane, de parents inconnus ; mais qu’elle st belle !
3- Conforter son frère malade : Un patient, né dans la rue de Flandre, le quartier, à l’époque, des « mauvais garçons » , boit son bac de bière chaque jour, ce qui renforce son immunité, dit il ; cela fait surement 30 ans qu’il n’a plus assisté à la messe, et ne se prive pas d’une blague grivoise à l’occasion. Un jour de bonne humeur, il m’offre un livre porno, pour me remercier. Par le système des feux rouges et verts, il sait que je suis chrétien, et un jour, il me dit : « docteur, moi aussi, quand j’ai vraiment besoin de quelque chose, que c’est vraiment important, alors je vais à Malonnes, chez le frere Mutien Marie, ; des copains me conduisent en voiture, car moi, je n’ai pas de voiture ; et ils m’accompagnent dans l’Eglise ; mais alors, je les prévient : ici, c’est saré, si vous ne respectez pas, je vous casse la gueule.Hé bien , docteur, j’ai toujours reçu de frere Mutien Marie ce que je demandais. »
4- Annoncer l’Evangile : Une patiente absolument non pratiquante , est atteinte d’un cancer du sein.Elle a rencontré un nouveau compagnon, qui a été au Brésil, et qui aime bien une sorte de secte chétienne brésilienne(que nous appellerions hérétique »).Et elle m’annonce fierement, qu’elle « fait des neuvaines », elle qui ne va jamais à l’Eglise, et qu’elle porte maintenant une médaille ; mais elle ne la retrouve pas le jour ou elle me le dit ; le lendemain, elle l’a retrouvée, elle avait glissé dans le lit : c’est la médaille miraculeuse de la rue du Bac(ses mains donnent des grâces, aux hommes qui le lui demandent)Cela date de la semaine passée, et je vais pouvoir avancer dans une sorte d’évangélisation chez elle.
5- Prier pour nos patients : plusieurs m’ont demande de prier pour eux, avant une opération.
6- La dignité du corps : un patient me demande ce que je pense d’une demande anticipée d’euthanasie. Je lui demande pourquoi il veut cela. Il me dit qu’il n’a pas envie de terminer, avec des tas de tuyaux dans le corps. Je lui dit que on peut veiller à ce que cela n’arrive pas, s’il est un jour dans la situation, que l’on écoutera ce qu’il aura à dire. Alors docteur, je n’ai pas besoin de l’euthanasie. Un autre me demande ce que je pense de la demande anticipée : je parle calmement avec lui, en expliquant mon opposition, mais sans jamais recourir à des éléments de nature religieuse ; il accepte mon opposition, n’en parle plus, et continue à me voir en toute amitié.
7- Consoler la famille d’un défunt.Après des années d’hésitations, de faux pas, de bnons pas, j’ai décidé d’envoyer aux gens de bonne volonté, une carte postale, de la chaire de vérité de l’eglise Sint Andries de Antwerpen, ou l’on voit une scene magnifique , de Jésus accueillant sur le rivage un homme, qui sort d’une barque.Un autre homme reste dans la barque.Il y a 2 mois, cela a fortement touché une épouse, qui m’a remercié pour cette marque de consolation.
Chers confrères,
Il est donc certain que nous pouvons parler de Dieu avec nos patients, et que mêmes, ils nous apprécierons pour cela.Mais soyons patients, doux et humbles de cœur, n’imposons rien, mais voyons le patient avec charité, c-a-d à la fois dans son corps, et dans son âme, avec le désir de faire un bout de route avec lui, vers la lumiere de Dieu.

Deze tekst downloaden als PDF.

De wereld van de gezondheidszorg is in Vlaanderen sterk getekend door het zogenaamd particulier initiatief en komt in feite overwegend voort uit het werk van religieuze congregaties die zich bijzonder richtten op het verzorgen van zieke en kwetsbare mensen. De katholieke instellingen die zo ontstonden hebben een traditie van eeuwen opgebouwd die uniek is.

Net als andere organisaties ondervonden ook de congregaties van religieuzen en de eraan verbonden verzorgingsinstellingen de laatste jaren de invloed van maatschappelijke tendenzen als het groeiend levensbeschouwelijk pluralisme, ook onder christenen. Vlaanderen is op korte tijd veranderd van een katholieke regio in een regio waar katholieken stilaan een minderheid vormen. Kortom, onze samenleving is pluralistischer geworden. Deze maatschappelijke trend weerspiegelt zich ook binnen verzorgingsinstellingen. Zo wordt de groep mensen kleiner die de christelijke identiteit van de verzorgingsinstelling in de praktijk waarmaken. Hierdoor ontstaat het probleem dat men vaak een beroep doet op christelijke referentiekaders, waarvan de betekenis voor sommige hulpverleners/verantwoordelijken niet meer duidelijk is en die door sommigen van hen zelfs wordt afgewezen. Men kan zich afvragen of de christelijke inspiratie niet zal vervagen of zelfs geleidelijk zal wegebben wanneer blijkt dat steeds meer hulpverleners/verantwoordelijken gaandeweg van de christelijke inspiratie vervreemd zijn.

Een bijzonder probleem stelt zich in verband met de plaats en de aard van het ethische gesprek dat zich binnen de christelijk geïnspireerde verzorgingsinstellingen ontwikkelt. Wordt de christelijk geïnspireerde ethiek nog gedragen door een gemeenschap van mensen die leeft vanuit het christelijk-ethische verhaal en precies in dit leven dit verhaal voortzet? Of heeft de interne pluralisering dit levensbeschouwelijk draagvlak aangetast?

De vraag naar de christelijke inspiratie binnen christelijke verzorgingsinstellingen verschilt niet wezenlijk van andere organisaties uit het Vlaamse christelijke middenveld (o.a. onderwijsinstellingen). Het gaat telkens om instellingen die ondanks de seculariserende samenleving hun marktaandeel weten te behouden of zelfs versterken. Als gevolg van dit groeiend marktaandeel komt in sommige regio’s het extern pluralisme onder druk te staan. Daarnaast is het opvallend hoe deze organisaties van binnenuit versneld seculariseren en pluraliseren, en dit op alle niveaus (intern pluralisme).

De vraag dringt zich op hoe christelijke verzorgingsinstellingen zich in dit spanningsveld van intern en extern pluralisme kunnen positioneren. Het formuleren van een antwoord op deze vraag vormt een reële uitdaging. Volgens ons staan echter meer opties open omtrent de eigen inspiratie van christelijke verzorgingsinstellingen dan de uiterste alternatieven van ‘het vasthouden aan de oude invulling van identiteit’ (conservatisme) enerzijds en ‘het opgeven van de eigen identiteit’ (neutralisering) anderzijds.

In wat volgt wordt – toegepast op het thema van de ethische dialoog – een voorstel geformuleerd tot profilering van de inspiratie van de christelijke verzorgingsinstelling als groep (directie, medisch-verpleegkundig en paramedisch personeel, administratief en technisch personeel, enzovoort), in een context van levensbeschouwelijk pluralisme. Dit profiel moet zowel het extern levensbeschouwelijk pluralisme van onze samenleving, het intern levensbeschouwelijk pluralisme van personeelsleden en patiënten/bewoners, als de eigen inspiratie van het christelijk zorgproject ernstig nemen. Deze tekst kwam deels tot stand in het kader van de werkzaamheden van de commissie voor ethiek van het Caritas Verbond der Verzorgingsinstellingen dat de Vlaamse katholieke ziekenhuizen en verzorgingsinstellingen groepeert.

Vooraleer de gevolgen van het samenspel van christelijke inspiratie en pluralisme voor de ethische dialoog te kunnen schetsen, moeten eerst twee fundamentele opties inhoudelijk uitgeklaard worden.

FUNDAMENTELE OPTIES

‘Steeds meer menswaardigheid’ in christelijk perspectief

De verwachting bestaat om op de vraag: ‘Wat is specifiek christelijk?’ een duidelijk afgelijnd antwoord te krijgen. Het christelijke heeft in zijn oorsprong en in zijn blijvende kernbetekenis alles te maken met Jezus van Nazareth, die tot op onze dagen beleden wordt als de Christus, dit is de door God Gezalfde die heil komt brengen (genezen, helen, bevrijden …) voor de mens. Maar, indien we precies willen omschrijven wat de navolging van Christus inhoudt, dan wordt dergelijke verwachting, reeds in de evangelies, niet helemaal ingelost. Als Jezus wil verduidelijken waarin het Rijk Gods eigenlijk bestaat, houdt hij geen leerstellingen voor, maar vertelt hij ‘open’ verhalen zoals de parabel van de Barmhartige Samaritaan (Lc 10) of zoals blijkt uit zijn antwoord op de vraag van Johannes De Doper of hij degene is die moet komen als Heiland: “Blinden zien weer en lammen wandelen …” (Mt 11,5).

Zorgverlening is geen typisch christelijke aangelegenheid. Christenen hebben geen monopolie over zorgverlening. Wel hebben zij in Jezus van Nazareth een inspirerend en uitnodigend voorbeeld om medemenselijke zorg te verlenen. Ook al kan zorg verlenen voor christenen een belangrijke opdracht zijn, dan nog is dit zorgen zelf geen louter eigen, karakteristiek christelijk gebeuren: christelijk geïnspireerde zorgverlening is immers een gebeuren waar men op een algemeen menselijk niveau kan over discussiëren; een gebeuren ook dat onderworpen is aan normen en waarden die voor elk zorgverlenend handelen gelden; een gebeuren ten slotte dat ook zonder een uitdrukkelijk christelijke duiding een zinvolle, waardevolle en noodzakelijk menselijke activiteit is. In deze zin zal een christelijk geïnspireerde zorgverlening noodzakelijk samengaan met de algemeen menselijke opvattingen over een goede, humane zorgverlening (kwaliteit, competentie, samenwerking en eerbied voor de rechten van de patiënt).

De algemeen-menselijke inhoud, gemeenschappelijk aan elke zorgverlening, doet het specifiek christelijke karakter van de zorgverlening niet verloren gaan. Eigen aan de christelijke godsdienst is immers dat ze oproept tot een inzet voor ‘steeds meer menswaardigheid’. Met andere woorden, in deze visie wordt menswaardigheid opgevat als werkwoord: op een creatieve wijze ‘steeds meer menswaardigheid’ nastreven en concrete vormen geven in de verzorgingsinstelling vanaf het ogenblik dat de patiënt/bewoner wordt opgenomen tot zijn/haar ontslag.

Als individu (hulpverlener) maakt men zelf uit hoe men dat doet, maar hoe kan men ‘steeds meer menswaardigheid’ als groep (verzorgingsinstelling) nastreven en beoefenen? In de eerste plaats dient ‘steeds meer menswaardigheid’ een prioritaire bekommernis te zijn van de instelling in al haar geledingen. Met prioritair wordt hier bedoeld dat deze bekommernis veeleer als norm of richtlijn dan als aanbeveling moet worden beschouwd. Verder betekent christelijk geïnspireerde menswaardigheid dat men zijn zorgverlenende infrastructuur (mensen en middelen) zo structureert en organiseert dat de patiënt/bewoner zowel op lichamelijk, psychisch, relationeel als levensbeschouwelijk vlak optimaal kan worden begeleid en zoveel mogelijk zijn/haar integriteit als persoon kan bewaren; dat de zorgverlenende infrastructuur beschikbaar is voor iedere mens zonder enige discriminatie; dat bij het maken van keuzen de voorkeur uitgaat naar de meest kwetsbare persoon of groep; dat een afstemming plaatsvindt op de evoluerende, dus ook de nieuwe noden van mensen; en dat gestreefd wordt naar een eerlijk en rechtvaardig zorgbeleid zonder winstbejag.

Pluralisme

Vanuit politiek-maatschappelijke hoek wordt de term pluralisme dikwijls geïnterpreteerd als (een synoniem van) neutraliteit. Onder een pluralistische samenleving verstaat men dan een samenleving waarin bijvoorbeeld de wet neutraal staat ten opzichte van welke waarden dan ook. De enige ‘waarden’ die binnen deze opvatting bestaansrecht zouden hebben, zouden een reeks elementaire vrijheden en rechten (van beweging, vereniging, informatie) en puur formele waarden (als tolerantie) zijn. Inhoudelijke waarden actief ondersteunen zou ondemocratisch zijn. Een dergelijke opvatting van neutraal pluralisme is niet wenselijk maar ook onhoudbaar, omdat de wet steeds welbepaalde inhoudelijke waarden bevestigt die geen strikt universele of formele waarden zijn. Zo is bijvoorbeeld de Belgische euthanasiewet geenszins neutraal, maar gebaseerd op duidelijke levensbeschouwelijk gekleurde waarden; er zit een mensbeeld achter. Toegepast op de wereld van de gezondheidszorg zou een pleidooi voor pluralisme dan neerkomen op het neutraliseren van elke directe of indirecte verwijzing naar de levensbeschouwelijke grondinspiratie van verzorgingsinstellingen.

Volgens ons is dit neutraal pluralisme geen echt pluralisme omdat het geen ruimte geeft aan het samen-bestaan van verschillende levensbeschouwelijk gekleurde patronen van waarden, van visies op mens en maatschappij. Tegenover het neutrale pluralisme plaatsen wij een authentiek pluralisme. Laatst genoemd pluralisme impliceert het aanvaarden van betekenisvolle verschillen die reële consequenties hebben voor de zorgverlening. Zorgverlening hangt immers nauw samen met de persoon (zowel van de patiënt/bewoner als van de hulpverlener) en zijn of haar zingeving. Feitelijk is elk zorgverlenend handelen verweven met zingevende en waarderende elementen. Voor een grote groep mensen staat de missie, de spiritualiteit of filosofie die een verzorgingsinstelling hanteert mede garant voor een kwaliteitsvolle en geïnspireerde zorgpraktijk. Ruimte geven aan authentiek pluralisme in de wereld van de gezondheidszorg houdt in dat men, op grond van zijn overtuiging, bereid is zowel in overleg als in besluitvorming in dialoog te treden en rekening te houden met de verschillende bestaande levensbeschouwingen, meningen en attitudes van hulpverleners, verantwoordelijken en patiënten/bewoners.

CHRISTELIJKE VERZORGINGSINSTELLING IN PLURALISTISCHE CONTEXT

Pluralisme als maatschappelijke waarde

We stellen voorop dat in een evenwichtige democratische samenleving burgers hun leven moeten kunnen oriënteren vanuit een specifieke levensbeschouwelijke overtuiging. Levensbeschouwing heeft te maken met wat we in het leven verwachten en hopen; niet alleen met wat we kennen en kunnen. Op het vlak van gezondheidszorg wordt algauw duidelijk dat het om meer gaat dan om een technische organisatie en om wetenschappelijke kennis en kunde. Het omgaan met ziekte en dood raakt het individu (als patiënt/bewoner, naaste, hulpverlener) in zijn/haar diepste eigenheid en intimiteit; het grijpt diep in het leven van de mens in. De verschillende levensbeschouwelijke tradities (christelijke, vrijzinnige, joodse, islamitische, e.a.) bieden veel inspiratie om met dit soort van menselijke ervaringen en de vragen die ze oproepen, om te gaan. De veelkleurigheid van levensbeschouwingen die een antwoord trachten te formuleren op de fundamentele vragen die de mens stelt, vormt een niet te onderschatten verrijking van onze samenleving.

Verzorgingsinstellingen als waarde-gemeenschappen

Een levensbeschouwelijke oriëntatie kan slechts gedijen binnen een gemeenschap van mensen die zich door deze levensbeschouwing laten inspireren en hun leven erdoor laten vormgeven. Waarde-gemeenschappen maken duidelijk hoe men in het licht van een aantal waarden, onder de gegeven concrete omstandigheden, verantwoord kan leven en handelen in verschillende deelgebieden van de samenleving, en zeker ook in het domein van de gezondheidszorg. Christelijk geïnspireerde verzorgingsinstellingen kunnen voorbeelden zijn van dergelijke waarde-gemeenschappen, net zoals de verzorgingsinstellingen die zich vanuit een vrijzinnige of anderssoortige levensovertuiging laten inspireren.

De samenleving heeft, met het oog op het versterken van haar sociaal weefsel en de bevordering van het geestelijk welzijn van haar leden, alle belang bij het bestaan en de ontwikkeling van dergelijke levensbeschouwelijk georiënteerde gemeenschappen. Omgekeerd zou het een ernstige verarming van de samenleving betekenen als door het opleggen van een vorm van neutraal pluralisme de levensbeschouwelijke identiteit van deze gemeenschappen uitgehold of verschraald zou worden.

Christelijke inspiratie in pluralistische context

Als de toestand van pluralisme ernstig wordt genomen, dan kan bij de profilering van de levensbeschouwelijke inspiratie van de christelijke verzorgingsinstellingen niet meer op alle niveaus uitgegaan worden van een algemeen aanvaarde christelijke consensus. Deze nieuwe toestand mag er echter niet toe leiden dat men in de zorgverlening als andersdenkenden ‘diametraal’ tegenover elkaar zou gaan staan. De optie die wij voorstaan is veeleer deze van de dialoog. Met deze opstelling beogen we een profilering van de christelijke inspiratie in een context van levensbeschouwelijk pluralisme. De blijvende waarde van deze inspiratie zal in de genoemde dialogale opstelling niet teloor gaan. Integendeel, door het aanwezige pluralisme volledig ernstig te nemen zien we de kans om via dialoog en ontmoeting te komen tot een verscherpt levensbeschouwelijk bewustzijn bij alle betrokkenen en kan de christelijke traditie eigen accenten leggen en een nieuwe dynamiek krijgen. Openheid, vertrouwen, creativiteit en communicatie zijn onontbeerlijk in deze dialoog.

CHRISTELIJK-ETHISCHE TRADITIE IN PLURALISTISCHE CONTEXT

Kritische dialoog met christelijk-ethische traditie …

1. Christelijk-ethische traditie is algemeen menselijk

We verdedigen de opvatting dat de christelijke inspiratie een belangrijke plaats inneemt in de ontwikkeling van ethische inzichten zoals die binnen plaatselijke commissies voor medische ethiek van christelijke verzorgingsinstellingen gestalte krijgen. De christelijk-ethische traditie verwijst naar fundamentele waarden die ook in onze dagen nog sterk staan. Het idee dat ieder mens gelijke waarde heeft, de opdracht tot verantwoordelijkheid, het ideaal van de universele naastenliefde, het respect voor de menselijke waardigheid, het opkomen voor een rechtvaardige verdeling van de middelen en de voorkeursoptie voor de zwaksten verwijzen onmiskenbaar naar hun evangelische oorsprong vanwaaruit ze een specifieke betekenis krijgen.

Naast het christendom verwijzen ook andere levensbeschouwingen terecht naar deze waarden om hun ethisch profiel te verduidelijken. Omwille van het algemeen menselijk karakter van christelijke waarden zijn we ervan overtuigd dat aan de ethische caritas-traditie bakens te ontlenen zijn waarbinnen men ook in een pluralistische context een zoektocht naar het goede kan beginnen. De christelijke traditie is zeker niet de enige leverancier van dergelijke bakens, maar zij is de traditie waarbinnen de Caritas-instellingen zich historisch en feitelijk plaatsen. Zij biedt een gemeenschappelijke taal waardoor ethische vragen kunnen gesteld worden en specifieke accenten kunnen gelegd worden. Als voorbeeld van een dergelijk accent verwijzen we naar het relativeren van de menselijke autonomie. Hoe belangrijk autonomie voor een christen ook kan zijn, ze heeft nooit het laatste woord omdat christenen ook veel belang hechten aan kwetsbaarheid en eindigheid van mensen en aan verbondenheid en solidariteit tussen mensen.

2. Neutrale ethiek bestaat niet

De optie om de christelijke inspiratie op een positieve wijze te profileren in plaats van zomaar op te geven, is nauw verbonden met de overtuiging dat het uitwerken of bekritiseren van ethische visies alleen kan plaatsvinden binnen een bepaalde traditie; er is geen neutrale ethiek. Iedereen die een ethisch standpunt inneemt, is een vertegenwoordiger van een specifieke traditie.

3. Christelijk-ethische traditie heeft kritische ingesteldheid nodig

Betrokkenheid bij de christelijk geïnspireerde gezondheidszorg sluit niet uit dat hulpverleners/verantwoordelijken zich kritisch tot deze traditie verhouden. Integendeel, kritische vragen, nieuwe ervaringen en inzichten maken het inhoudelijk gehalte van de traditie gaandeweg sterker. Over het christelijk-ethische verhaal, inclusief de kerkelijke standpunten inzake ethiek, moet men telkens opnieuw kritisch kunnen reflecteren. Hierbij is ‘steeds meer menswaardigheid nastreven in christelijke perspectief’ (zie supra) de uiteindelijke maatstaf.

Kerkelijke uitspraken inzake ethiek houden morele oriëntaties voor betreffende een bepaald gebied van het menselijk handelen (oorlog, bewapening, armoede in de wereld, abortus, euthanasie, embryo-onderzoek, enzovoort). Deze uitspraken bevatten waarden en principes die in het algemeen gelden in deze problemen. In de klinische praktijk gaat het echter steeds over concrete gevallen waarbij bijzondere omstandigheden een belangrijke rol kunnen spelen. Welnu, waarden en principes kunnen bijna nooit rekening houden met concrete omstandigheden. Vandaar dat kerkelijke uitspraken inzake ethiek bijna nooit normatief bindende uitspraken kunnen zijn. Daaruit volgt dat deze uitspraken in een christelijke verzorgingsinstelling met grote aandacht moeten worden beluisterd, maar niettemin kritisch moeten worden bevraagd bij het toepassen ervan in de concrete gevallen.

Een open en tegelijk kritische houding ten aanzien van de eigen ethische standpunten, deze van het kerkelijk leergezag inbegrepen, is volgens ons een belangrijke dienst die men aan de christelijk-ethische traditie kan bewijzen. Dit impliceert dat een volwassen ethische dialoog mogelijk is, waarbij ook de genuanceerde verscheidenheid in christelijke standpunten inzake ethiek aan bod kan komen. Daarbij volgen de hulpverleners/verantwoordelijken hun eigen, goed gevormde geweten. Ze stellen zich open en kritisch op zodat ze door discussie en argumentatie tot een gemeenschappelijk standpunt proberen te komen.

Dit houdt een opdracht in voor onder meer plaatselijke commissies voor medische ethiek en ethische werkgroepen om hun ethische visies te ontwikkelen in voortdurende dialoog met alle betrokkenen in de verzorgingsinstelling, van welke levensbeschouwelijke signatuur zij ook moge zijn. Zorg voor de eigen christelijke inspiratie kan niet los gezien worden van de dialoog in een pluralistische context. Christelijke verzorgingsinstellingen kunnen zich op ethisch vlak geen levensvreemdheid veroorloven. Hedendaagse ethische standpunten moeten worden geformuleerd in termen die voor iedereen begrijpelijk zijn, wat niet betekent dat ook iedereen ze kan onderschrijven.

… in pluralistische context

De dienst van christelijke verzorgingsinstellingen bestaat er volgens ons in te voorzien in een plaats waar een open dialoog over waarden kan plaatsvinden. De waarde-gemeenschap van christelijke verzorgingsinstellingen stimuleert haar leden, of dit nu christenen zijn of niet, na te denken over hun eigen ethische standpunten en om te gaan met levensbeschouwelijke verscheidenheid in de ethische dialoog. Christenen onder hen worden hierdoor uitgedaagd de eigen christelijk-ethische visies inhoudelijk te verhelderen, in dialoog met anderen, en precies hierdoor het christelijk-ethisch verhaal verder te zetten in een pluralistische context. Niet (meer) christenen worden in deze dialoog uitgedaagd hun eigen ethisch profiel na te gaan (identiteitsbevorderende dialoog). Erkenning van eigenheid en verschil wordt hierbij niet in een algemene overkoepelende consensus ontkracht, maar wordt precies de weg waarlangs deze ethische dialoog verloopt.

Dergelijke profilering van de christelijke inspiratie in een pluralistische context blijft natuurlijk wel een herkenbare groep van zelfbewuste christenen vereisen, die zich als dusdanig in de ethische dialoog wagen. Bovendien vraagt het om een grotere zichtbaarheid van het levensbeschouwelijke pluralisme in de christelijke verzorgingsinstelling. Zowel de herkenbaarheid van de christelijke inspiratie als van het pluralisme krijgen hierdoor meer profiel.

Deelnemers aan de ethische dialoog worden niet in de eerste plaats uitgezet op de as tussen ‘praktiserende christenen’ en ‘geseculariseerde niet-meer-christenen’, maar als onderscheiden posities op een veld waar ook moslims, joden, vrijzinnigen en anderen een plaats hebben. Participanten aan de ethische dialoog in christelijke verzorgingsinstellingen moeten mensen zijn die met levensbeschouwelijk en ethisch verschil om kunnen gaan – ook als dat verschil zich in de eigen christelijk-ethische traditie manifesteert – , die andersheid niet onmiddellijk als bedreigend beschouwen, maar ook als kans tot bevraging en verrijking. Dit levert alvast het voordeel op dat niet-christenen en christenen binnen de christelijke verzorgingsinstelling zich uitdrukkelijk levensbeschouwelijk-ethisch kunnen manifesteren, op voorwaarde dat ze bereid zijn op een open manier met elkaar in dialoog te gaan (cfr. identiteitsbevorderende dialoog).

Christelijke hulpverleners/verantwoordelijken moeten andersdenkenden in het ethisch gesprek ernstig te nemen, hen als valabele gesprekspartners tegemoet treden en zeker niet opdringerig benaderen. Christelijke verzorgingsinstellingen hebben geen moderne kruisvaarders of agressieve bekeerders nodig, maar christenen die de religieuze schaamte achter zich laten en bescheiden maar levensecht getuigen van wat hun leven draagt en oriënteert. Het ernstig nemen van de pluralistische context neemt niet weg dat allen (christenen, niet meer christenen, andersdenkenden en niet-gelovigen) die in een christelijke verzorgingsinstelling werken zullen moeten erkennen dat, ook al worden christenen een minderheid, de instelling waar ze werken, nog altijd op dat christelijke gegrondvest is, en ingebed is in die lange, rijke traditie en spiritualiteit. De christelijke inspiratie kristalliseert zich onder meer uit in de opdrachtsverklaring van de instelling.

TIEN PRAKTISCHE AANDACHTSPUNTEN INZAKE DE ETHISCHE DIALOOG

Om de hierboven geformuleerde beschouwingen concreet te maken, bevelen we de hiernavolgende prioritaire aandachtspunten voor de ethische dialoog in christelijke verzorgingsinstellingen aan. Het eerste aandachtspunt vat de kern van deze visietekst samen. Het tweede tot en met het vierde aandachtspunt benadrukken het belang van de ethische dialoog, met respect voor de pluralistische context. Aandachtspunten vijf tot en met zeven stellen opnieuw het belang van de ethische dialoog voorop, maar ditmaal wordt het respect voor de christelijke inspiratie benadrukt. Het achtste tot en met het tiende aandachtspunt handelt over enkele organisatorisch-beleidsmatige aspecten.

1. De twee fundamentele opties – ‘steeds meer menswaardigheid in christelijk perspectief’ en ‘authentiek pluralisme’ – als grondslag voor de ethische dialoog beschouwen en hanteren als oriëntaties voor de ethische beoordeling.

2. Bezinning en dialoog over ethische waarden, normen en houdingen stimuleren.

3. In de ethische dialoog het respect voor ieders overtuiging garanderen, in de geest van authentiek pluralisme.

4. Duidelijke overlegprocedures ontwikkelen voor frequent voorkomende ethische probleemsituaties.

5. Ethische probleemsituaties (zonodig in de plaatselijke commissie voor medische ethiek of ethische werkgroep) op formele wijze bespreken, aan de hand van christelijk geïnspireerde waarden en normen.

6. Christelijk geïnspireerde visies op een open en verdraagzame wijze voor gelijkgezinden en andersdenkenden verhelderen en begrip hebben voor mogelijke gewetensconflicten.

7. Het ethisch appel van de hulpbehoevende medemens hanteren als een radicale eis voor het verlenen van zorg en het opnemen van verantwoordelijkheid.

8. De belangen en het welzijn van elke patiënt/bewoner behartigen, ongeacht zijn/haar levensbeschouwelijke achtergrond, en erover waken dat zijn of haar rechten steeds worden geëerbiedigd.

9. Erover waken dat invloed of macht die men heeft verworven, hetzij als instelling, hetzij als individu (status of functie van hulpverlener/verantwoordelijke), geen hinderpaal vormt voor de kwaliteit van de ethische dialoog.

10. Verantwoordelijke personen selecteren op basis van een open en verdraagzaam profiel, maar met uitdrukkelijk respect voor de christelijke waarden.

BESLUIT

De uitdaging waarvoor de christelijke verzorgingsinstellingen staan is groot. En er bestaan nauwelijks modellen die de te volgen weg duidelijk aangeven: ieder zal zich tastend op weg moeten begeven. Dit artikel bevat algemene oriëntaties om op het vlak van de ethische dialoog de christelijke inspiratie in een pluralistische context gestalte te geven. Dit impliceert dat het caritas-verhaal niet beleefd wordt als het verdedigen van een gesloten burcht of van een bedreigde schat, maar als het creatieve vermogen om in relatie te treden met gelijkgezinden en andersdenkenden over wat ons inspireert. Het is aangewezen te beginnen met goed te luisteren naar wat de ander te zeggen heeft. Dat vergt tijd, geduld, moed, studie, discipline. Het is echter goed te weten dat elke stap die gezet wordt in de traditie van de ander, het best gepaard kan gaan met een stap van verdieping in onze eigen traditie. Alleen dan wordt een echte dialoog mogelijk.

CHRIS GASTMANS – LEUVEN
FERNAND VAN NESTE – ANTWERPEN
PAUL SCHOTSMANS – LEUVEN

Chris Gastmans is buitengewoon hoogleraar medische ethiek aan de KU Leuven en ethisch adviseur van Zorgnet Vlaanderen

Fernand Van Neste is emeritus gewoon hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen

Paul Schotsmans is gewoon hoogleraar aan de KU Leuven

Met dank aan “Thinkingfaith ”

Deze tekst downloaden als PDF.

Redactioneel commentaar bij De Kerk en AIDS van M. Czerny

Dit artikel is een heldere analyse van wat Paus Benedictus XVI gezegd heeft over AIDS-bestrijding en de plaats van condooms daarin. De paus laat duidelijk zien dat de Kerk in haar boodschap hierover een beroep doet op verantwoordelijkheid van mensen, nog los van morele eisen die de Kerk, overigens terecht, stelt aan de seksuele omgang. Het gaat om de verantwoordelijkheid van de mens voor zijn eigen gezondheid en die van zijn naasten, een verantwoordelijkheid die berust op de redelijkheid. De Kerk voegt het goddelijke gebod van de naastenliefde daaraan toe, en spreekt daarmee de mens aan op zijn relatie tot de medemens en tot God.

Omdat het bij de infectie met HIV gaat om een seksueel overdraagbare aandoening raakt deze kwestie onmiddellijk aan de leer van de Kerk over de plaats van de seksualiteit in het leven van de mens, in het huwelijk. Dit is in het artikel enigszins onderbelicht gebleven. De leer van de Kerk wordt onverkort gegeven, maar een vermelding van het waarom wordt gemist. Zo kan de niet christelijke lezer licht tot het besluit komen dat de Katholieke Kerk star vasthoudt aan haar zondeleer, niet met haar tijd meegaat enzovoort. Maar dat is onjuist, want de Kerk heeft wel degelijk voortdurend over de zin van de kuisheid en het juiste gebruik van de seksuele vermogens gesproken en daarmee duidelijke handreikingen op het menselijke vlak gegeven.

Wanneer de paus bovengenoemde uitspraken (en ook die over condooms in zijn boek ‘Licht van de wereld’) doet in een gesprek met een verslaggever dan is deze achtergrond voor hem vanzelfsprekend, zij hoeft niet steeds herhaald te worden. Het is echter goed haar nog eens te benadrukken in een commentaar voor een breed publiek. De leer over het huwelijk en seksualiteit is zeer uitvoerig behandeld door verscheidene pausen sinds 1930 tot nu toe. Paus Johannes Paulus II besteedde er een zeer uitvoerige catechese aan (Man and woman He created them, A theology of the body, van 1979 tot 1985 uitgesproken en in het Engels uitgegeven in 2006), Paus Paulus VI vaardigde de encycliek Humanae Vitae (1968) uit, paus Pius XII wijdde er verscheidene toespraken aan en ze werd zeer kernachtig weergegeven door Paus Pius XI in zijn encycliek ‘Casti Connubii’ (1930): ‘Het huwelijk is in de eerste plaats een vereniging van twee zielen’. Dat wil zeggen dat man en vrouw niet slechts iets van zichzelf delen in het huwelijk, maar zich geheel aan elkaar geven, als personen, met ziel en lichaam. De lichamelijke eenwording is daarvan de expressie in de stoffelijke orde, maar is een gave van de hele persoon. Zij heeft als finaliteit de medewerking aan Gods schepping van nieuwe mensen, die het voorwerp van Zijn liefde zijn. Het zich geheel geven houdt dus ook en vooral de gave van de vruchtbaarheid in en daarom keert zich elke rechtstreeks bedoelde onvruchtbaarmaking van de huwelijksvereniging tegen Gods bedoeling en wordt daarom noodzakelijk door de Kerk veroordeeld.

J.A. Raymakers.

Hieronder vindt u een uitdagende analyse van het kerkelijk standpunt inzake aidspreventi en voorbehoedsmiddelen. Deze tekst is van de hand van Michael Czerny sj, directeur va het African Jesuit AIDS Network (AJAN). De analyse is glashelder en veruit het beste wat d voorbije weken in de media aan de lezer is voorgeschoteld. Czerny toont aan dat d uitspraken van de Paus geen reden zijn tot bezorgdheid , zoals werd gemeld. Waarom is he onderricht van de Kerk in deze materie niet “onrealistisch en onefficiënt”, zoals word beweerd; maar waardevol, efficiënt en gebaseerd op de werkelijkheid?

Een menselijke en geestelijke oproep om wakker te worden
Tijdens zijn eerste bezoek aan Afrika als Paus, hield Benedictus XVI zijn gebruikelijke persconferentie voor de journalisten die hem vergezelden in het vliegtuig naar Yaoundé . De vijfde vraag luidde als volgt:
“Heilige Vader, van de talrijke kwalen waarmee Afrika te kampen heeft, is de verspreiding van AIDS een van de meest dringende. Het standpunt van de katholieke Kerk over de wijze om deze te bestrijden wordt vaak beschouwd als onrealistisch en inefficiënt. Zult u het hebben over dit thema gedurende uw reis?”
Wat ook het antwoord zou geweest zijn, het zou zeker de eerste pagina’s gehaald hebben.
Deze maal heeft een passage uit het antwoord van de Paus meteen een echte razernij veroorzaakt in de media die velen perplex heeft doen staan om niet te zeggen die verontwaardigd. Laten we eens aandachtig kijken achter de titels naar wat de Paus gezegd heeft. Laten we proberen te verstaan wat hij bedoelde.

Eerst een beetje achtergrond. Volgens cijfers van 2006 waren er 150 miljoen Afrikaans gedoopte katholieken, zo’n 17 % van de Afrikaanse bevolking, tegen 12 % in 1978. Volgens UNAIDS (2007) zijn zo’n 22 miljoen mensen geïnfecteerd met HIV in Zwart Afrika. Dit is 67 % van de HIV-positieve mensen in de hele wereld. 3/4 van de mensen in 2007 gestorven ten gevolge van AIDS, leefden in Zwart Afrika.

Als antwoord gaf Paus Benedictus de journalist een korte reactie die raakt aan verschillende aspecten van dit uitermate complexe probleem.

1. Op de vraag of het standpunt van de Kerk “onrealistisch en niet efficiënt” was, antwoordde de Paus: “Ik zou het tegenovergestelde zeggen. Ik denk dat de meest efficiënte en de meest daadwerkelijke actor in het gevecht tegen AIDS de katholieke Kerk zelf is, met haar bewegingen en haar verschillende organisaties. Religieuze gemeenschappen van broeders, zusters en priesters en ook lekengemeenschappen, doen erg veel, zowel zichtbaar als achter de schermen en ‘zorgen voor de zieken’.”
   Officiële instanties van het Vaticaan schatten dat wereldwijd de katholieke Kerk zorgen verstrekt aan meer dan 25 % van al diegenen die HIV/AIDS hebben. Dit aandeel is uiteraard hoger in Afrika waar het in de meest afgelegen gebieden oploopt tot 100%. Dit is wat een HIV-positieve Burundees die verzorgd wordt met antiretrovirale geneesmiddelen zegt over deze dienstverlening:
   “Als we naar andere plaatsen gaan, dan worden we beschouwd als nummers. We zijn klinische gevallen die moeten worden afgehandeld. We zijn problemen. We verliezen onze waardigheid en waarde. Maar dit ervaren we helemaal niet wanneer we naar ons kerkprogramma komen. We krijgen daar immers een allesomvattende benadering van onze problemen, of ze nu geestelijk, medisch, mentaal, sociaal of economisch zijn.” (Persoonlijk getuigenis)
2. Bouwend op de belangrijke, effectieve en realistische bewezen staat van dienst van de Kerk vermeldt de Heilige Vader vervolgens twee delicate problemen:
   2 a. “Ik zou zeggen dat het AIDS-probleem niet met geld alleen kan overwonnen worden, hoe belangrijk dit ook is. Als er geen menselijke dimensie is, als de Afrikanen niet helpen [door verantwoordelijk gedrag] …”
   Zonder expliciet woordgebruik, maakt de Heilige Vader een heel duidelijk onderscheid tussen de benadering van de Kerk, gebaseerd op een menselijke dimensie en verantwoordelijk gedrag, en de typische benaderingen van regeringen en internationale organisaties die gebaseerd zijn op geld. Overheidsbeleid betreft hele bevolkingen. Om vat te krijgen op de problemen maakt het gebruik van statistieken en vervolgens pakt het die aan via beleidsplannen en programma’s. Het verhoopte resultaat is een statistische verbetering.
   In het geval van AIDS doet publieke gezondheidszorg wat technisch nodig en mogelijk is om het aantal geïnfecteerden en stervenden te verlagen.We willen deze bijdrage niet onderwaarderen. We erkennen dat overheidsbeleid en -programma’s functioneren als een kleinste gemene deler, een minimum waarop elke burger recht heeft. Overheidsbeleid werkt op het niveau van cijfers en tendensen – niet met menselijke gezichten en personen.
   De christelijke benadering bevat dit alles, maar gaat breder en dieper dan beleid. Vanuit een holistische visie ziet de Kerk elke persoon als een kind van God, als een broer of zus, elk afzonderlijk in staat tot zonde en heiligheid. Welnu, deze unieke, totale en heilige personen kan je niet snel opmerken in tabellen met gemiddelden. Maar zij zijn de echte mensen van het echte leven. Als gelovigen zijn ze de steunpilaren van gemeenschappen, de stille bewerkers van verandering in de diepte. Met andere woorden, het werk van de Kerk als zij personen aanspreekt, vormt, begeleidt en uitdaagt is ambitieuzer dan het overheidsbeleid, het is grondig verschillend van aard en geest.
   De Afrikanen, die niet enkel met AIDS maar met talrijke crisissen worden geconfronteerd in de meeste uithoeken van het continent, hebben goede redenen, gesteund op ervaring, of vertrouwen te hebben in de krachtige visie die de Kerk hen aanreikt.

2 b. Na gewezen te hebben op het holistische programma van de Kerk en afstand genomen te hebben van de noodzakelijkerwijze smallere benadering van het overheidsbeleid, neem de Heilige Vader nu de verdere reductie van het overheidsbeleid tot één enkel middel en methode op de korrel: ” … het probleem kan niet overwonnen worden door het verspreiden van voorbehoedsmiddelen: in tegendeel, ze doen het probleem toenemen.”
In Europa en Noord-Amerika, waar condooms door velen cultureel aanvaard worden, vragen mensen verwonderd, “Maar hoe kan het toch dat de Kerk zich verzet tegen hun verspreiding?” Sommigen met benevelde gedachten hebben Johannes- Paulus II en Benedictus XVI er zelfs van beschuldigd verantwoordelijk te zijn voor een AIDS-genocide.
Hier zijn er twee problemen die dienen onderscheiden te worden: het morele statuut van individuele handelingen en de leefbaarheid van een strategie die mikt op hele bevolkingen.
Wat de individuele handelingen betreft: volgens experten in preventie kan een condoom, wanneer het correct wordt gebruikt, het risico op HIV-besmetting bij een seksueel contact beperken. Individuen die op consistente wijze condooms gebruiken hebben minder kans om HIV te krijgen of door te geven. Wanneer een man of een vrouw geslachtsgemeenschap hebben vóór, binnen of buiten het huwelijk, heeft het overheidsbeleid geen uitstaans met het moreel karakter van wat zij doen in de beslotenheid van de slaapkamer. Cultureel en wettelijk is er in Europa en Noord-Amerika ruime openheid ten aanzien van het seksueel gedrag zolang beide partners er in toestemmen. Binnen deze context lijken condooms een evidentie. Westerse opiniemakers en media willen werkelijk dat de Kerk buitenechtelijke seks goedkeurt. Deze gaat in tegen het religieuze geloof en de traditionele culturele waarden die gedeeld worden door miljoenen mensen over de hele wereld.

Voor de Kerk maakt seksueel geslachtsverkeer deel uit van een morele visie die geslachtsverkeer enkel toelaat binnen het huwelijk en die kunstmatige voorbehoedsmiddelen uitsluit. Iets verkeerd doen kan veiliger zijn als je het doet met een condoom. Maar veiligheid maakt nog niet dat de handeling correct wordt. De Kerk kan niet iets aanbevelen wegens “veiliger” zonder te suggereren dat het ergens ook terecht is.
Zeggen “pleeg geen overspel maar, als je het doet, gebruik een condoom” komt neer o zeggen: “De Kerk vertrouwt er niet op dat je een correct leven kan leiden.”
Als een man en een vrouw die niet met mekaar gehuwd zijn met wederzijdse instemming geslachtsverkeer hebben, dan trekken ze zich niets aan van de kerkelijke leer. Het is niet nodig dat de Paus hen eraan herinnert een condoom te gebruiken. Wat echt wel nodig is, is dat de Kerk hen helpt om een respectvol en verantwoordelijk seksueel leven te leiden.
“Onthouding en trouw zijn niet alleen de beste wijze om te voorkomen dat je HIVgeïnfecteerd wordt of dat je die infectie doorgeeft. Meer nog, ze zijn de beste wijze om er zeker van te zijn dat je kan groeien naar levenslang geluk en echte vervulling. ”
In dit AIDS-tijdperk is er een bijzondere situatie: gehuwde koppels die discordant zijn (ee van de echtgenoten is HIV-positief) of waar beiden besmet zijn (beiden zijn HIV-positief).
Hier begeleidt de Kerk het koppel pastoraal bij het maken van de keuze die het meest hu leven kan bevorderen, dat van hun familie, hun echtelijke relatie en hun verlangen o kinderen te hebben. Zij verdienen hetzelfde respect en waardigheid als elke andere christen.
Dit omvat hulp bij het vormen van het geweten zonder dat hen netjes afgelijnde oplossingen moeten worden opgelegd van op de kansel en zeker niet via de pers of een aanplakbord. Onmogelijk om een trouwere kampioen van het volgen van het eigen geweten te vinden da Paus Benedictus.
En wat dan met de talrijke situaties die maken dat Afrikanen, in het bijzonder vrouwen, kwetsbaarder zijn voor: HIV-besmetting, armoede, conflicten, vluchtsituaties, misbruik en verkrachting (ook binnen bestaande relaties)? Het spreekt voor zich dat het onmogelijk is dat een seksueel agressor ooit zou kunnen overtuigd worden – door de Paus, een staat, een NG of wie dan ook – om een condoom te gebruiken. Maar we kunnen ons wel een koppel voorstellen waar er de facto onenigheid is, waar de echtgenoot weigert om zich te laten testen, aandringt op gemeenschap en zich beroept op de leer van de Kerk om geen condoom te gebruiken. Deze man weigert zijn werkelijkheid in de ogen te zien. Hij heeft niet het recht om morele superioriteit op te eisen en het leven van zijn vrouw in gevaar te brengen. Maar er is geen algemene oplossing om om te gaan met de kwade krachten die hier aan het werk zijn. Op het niveau van de parochies kan de kerk morele vorming aanbieden. En gewoonlijk gebeurt dit ook. Mensen worden daarbij uitgenodigd om zich te laten testen en om de rechten van de vrouw te verdedigen.
Wat het tweede probleem aangaat, dat van de strategie voor hele bevolkingen, bestaat er een wijdverspreid geloof dat programma’s voor het gebruik van condooms effectief zijn voor het reduceren van de HIV-besmettingscijfers. Het blijkt echter dat dit enkel geldt buiten Afrika binnen identificeerbare sub-groepen (bv. prostituees, homoseksuele mannen), en niet voor algehele bevolkingsgroepen. Er is geen bewijs dat condooms, als strategie van publieke gezondheid, de HIV-cijfers naar omlaag hebben gehaald op het niveau van volledige bevolkingen. Inderdaad, grotere beschikbaarheid en gebruik van condooms wordt consequent in verband gebracht met hogere (niet lagere) HIV-infectiecijfers. Mogelijk omdat bij gebruik van de “technologie” (zoals condooms) om het risico te verminderen, men vaak het voordeel (vermindering van het risico) verliest omdat mensen meer risico’s nemen dan indien ze die technologie niet hadden.
Dit betekent dat op een publiek niveau een agressief condoombeleid “het probleem erger maakt” omdat het de aandacht, de geloofwaardigheid en middelen voor meer effectieve strategieën zoals onthouding en trouw afwendt – of om het uit te drukken in meer wereldse taal, het uitstellen van het begin van seksuele activiteit en het verminderen van het aandeel van mannen en vrouwen met meerdere seksuele partners. Onthouding en trouw genieten maar weinig bijval in het overheersende westerse discours. Maar ze worden wel gesteund door degelijk wetenschappelijk onderzoek en meer en weer worden ze opgenomen en zelfs bevoordeeld in nationale AIDS-strategieën in Afrika.
Het promoten van condooms als strategie voor het reduceren van HIV-infectie in een algemene bevolkingsgroep is gebaseerd op statistische probabiliteit en intuïtieve geloofwaardigheid. In de westerse media en bij de westerse opiniemakers geniet het een aanzienlijke geloofwaardigheid. Maar het ontbreekt aan wetenschappelijke onderbouwing.
Sommige specialisten in HIV-preventie gaan ervan uit dat, vermits grote aantallen mensen niet weten of ze al dan niet geïnfecteerd zijn, het gebruik van condooms automatisch, algemeen verplicht zou moeten worden. Evenwel, 95% van de Afrikanen tussen 15 en 49 jaar zijn niet geïnfecteerd (UNAIDS 2007). Weten waar je aan toe bent is cruciaal als je verantwoordelijkheid wil opnemen voor je daden. Meerdere Afrikanen hebben me gezegd dat eens uit de testen bleek dat ze seropositief waren, zij ervoor gekozen hebben om zich te onthouden, eerder dan het risico te nemen om anderen te besmetten.

Dit stellen de bisschoppen van Kenia:
“Ook al maakt HIV voorhuwelijkse seks, ontucht, overspel, misbruik van minderjarigen e verkrachting zo verschrikkelijk gevaarlijk, ze zouden nog steeds verkeerd zijn en zijn dat altijd geweest. Het is niet het gevaar voor HIV of het lijden door AIDS dat seksuele losbandigheid immoreel maakt; het zijn inbreuken op het zesde en het negende gebod en ze zijn zondig.
Vandaag zijn HIV en AIDS zeker de ergste van hun talrijke destructieve gevolgen. De seksuele moraal die de Kerk leert is niet verschillend wanneer of waar er geen gevaar is voor AIDS.
Maar het is moeilijk voor “de wereld” en ook voor de media om dit onderricht te begrijpen, meer nog om het te aanvaarden.
Het is een feit dat cultuur belangrijk is. Een condoom is meer dan een stukje latex; het is ook een statement over de waarde van het leven. Hoewel in Europa en Noord-Amerika het idee eerder aanvaardbaar is (alhoewel niet voor allen), staat in Afrika vruchtbaarheid hoog aangeschreven; condooms lijken niet ter zake en vreemd en de waarden die ze belichamen roepen weerzin op. Een Zuid-Afrikaanse jezuïet schreef me: “De meeste mensen hier menen dat “de Paus en de condooms” bijzaak zijn, opgeklopt door de media, en niet een probleem waarvoor wij meer inkt wensen te verspillen of bossen willen vernietigen.”
Wanneer dus Benedictus XVI beweerde dat “het ter beschikking stellen van voorbehoedsmiddelen … het probleem erger maakt,” dan is dit geen ondoordachte opmerking of een blunder; hij had goede argumenten om dit te zeggen.
3. De oplossing moet bestaan uit twee elementen.
3.a Ten eerste, de menselijke dimensie van seksualiteit doen uitkomen. Dat wil zeggen, een spirituele en menselijke vernieuwing die een nieuwe wijze met zich brengt waarop mensen met elkaar omgaan … onze inspanning om de mensheid van binnenuit te vernieuwen, om geestelijke en menselijke kracht te geven om zich op een juiste manier te gedragen ten aanzien van ons lichaam en dat van anderen.
Deze seksualiteit is gegrond op geloof in God, eerbied voor zichzelf en voor de ander en hoop voor de toekomst. Vergelijk deze visie met vertrouwen in condooms. Elkeen moet toegeven dat “altijd condooms voor iedereen” gepaard gaat met de idee dat “seks plezier is zonder gevolgen”. Diep in onszelf weten we dat dit een grove leugen is. Het betekent dat je een andere mens gaat beschouwen als middel voor je eigen plezier. Als het een overheidsbeleid wordt, betekent dit dat je mensen gaat behandelen als waren ze hebzuchtig, onvermogend om zichzelf te beheersen, in de onmogelijkheid om iets anders te bedenken dan onmiddellijke bevrediging van het zelf. Dit is een verschrikkelijk pessimistische mensvisie in het algemeen. En zo ze opgelegd wordt aan Afrikanen door publieke en internationale agentschappen, wijst het ook op een onbewust maar weerzinwekkend racisme. Deze weg kan de Kerk niet bewandelen.

3.b “Ten tweede, ware vriendschap die in het bijzonder wordt gegeven aan diegenen die lijden, de bereidheid om offers te brengen en om jezelf te verloochenen, om de lijdenden bij te staan … dit vermogen om te lijden samen met wie lijdt, om aanwezig te blijven wanneer de beproeving komt.”
Bijna van bij het begin is de doorleefde Afrikaanse ervaring er een van zulke medelijdende en groothartige dienst. Gewoonlijk hebben diegenen die getroffen worden door AIDS aanvaarding, troost en bijstand gevonden bij de Kerk, of ze lid van zijn of niet. Meer nog, d evorming van het geweten (3a) en de zelfvergeten zorg (3b) gaan samen. Een Kerk die onvermoeibaar diegenen die in nood zijn dient, is ook geloofwaardig in het onderricht en de vorming die zij aanbiedt. ” En”, zo vat de Heilige Vader samen, “dit zijn de factoren die helpen en die leiden tot werkelijke vooruitgang” in het gevecht tegen AIDS.
Deze volledige en inderdaad holistische boodschap van de Paus komt voort uit het katholieke geloof en traditie. Zij is bestemd voor de mensen die hij gaat bezoeken. Zij is door en door verbonden met de menselijke werkelijkheid op het terrein. Een Congolese jezuïet schreef me “We volgen hier het Pausbezoek met grote aandacht. We volgen ook de speculaties in de pers over de vraag aangaande de condooms die voortkomen uit de wijze verklaring van de Heilige Vader vooraleer hij landde in Afrika. Het is erg dat tot op heden mensen niet snappen dat de oplossing voor AIDS niet ligt in het ter beschikking stellen van die dingen, maar in het aanpakken van de hele zaak als een geheel.”
4. De Heilige Vader concludeert door opnieuw de bewering te beantwoorden van de journalist over: “onrealistisch en niet effectief”:
“Het lijkt me dat dit ( het Pauselijke antwoord nvdvert. ) het juiste antwoord is, en de Kerk doet dit, en daardoor levert zij een enorme en belangrijke bijdrage. We danken allen die dit doen.”
Het is mijn ervaring dat de meeste Afrikanen, of ze nu katholiek zijn of niet, het hiermee eens zijn. Wat de Heilige Vader gezegd heeft is voor hen diepgaand en waar. Hij herhaalt wat zij al jaren lang ervaren en wat zij nog steeds verwachten. Zij ook danken diegenen die de strategie van de Kerk ten uitvoer brengen.”

Michael Czernys sj
Directeur van het African Jesuit AIDS Network (AJAN)

Deze tekst downloaden als PDF.

In de westerse wereld die steeds meer geseculariseerd raakt, bestaat de Bijbel nog, maar de paplepel is weg, las ik ergens. De Bijbelkost wordt niet meer met de paplepel ingegoten. Men weet niet meer met de Bijbel om te gaan. We beseffen wel: zonder Bijbel is er geen kerk, want de kerk leeft vanuit de Bijbel, evenmin zou er zonder kerk geen Bijbel zijn, want de Bijbel is
door de kerk in het leven geroepen. Maar hoe we met de Bijbel kunnen omgaan, weten we niet zo goed.

Aan nieuwe vertalingen is er geen gebrek. Telkens verschijnen er nieuwe uitgaven, met de bedoeling de Bijbeltaal beter verstaanbaar te maken. Na de gezamenlijke Nieuwe Vertaling van katholieken en protestanten (2004) die de Bijbeltaal dichter bij het hedendaags taalgebruik wil brengen, zijn er al weer nieuwe vertalingen in voorbereiding. Er is een begin van een ‘Bijbel in straattaal’ voor jongeren. Daarnaast is het Nederlands Bijbelgenootschap bezig met ‘een Bijbel in gewone taal’ omdat de Nieuwe Bijbelvertaling toch niet genoeg
tegemoet zou komen aan het moderne spraakgebruik.

Het eigenlijke probleem is echter: men weet niet (meer) hoe dit boek te lezen. Is de Bijbel een naslagwerk voor gelovigen en ongelovigen om te zien waar het christelijk geloof vandaan komt en wat dit inhoudt? Is de Bijbel enkel een onderdeel van ons cultureel erfgoed en van de
wereldliteratuur? Voor christenen is dit boek minstens ook een uniek getuigenis van de gelovige godservaring door de eeuwen heen en vooral een boek waaruit je kunt leven.

Hoe moet je de Bijbel lezen, dit meest besproken boek ter wereld, stukgelezen en stuk geanalyseerd, bewierookt en uitgespuwd? In de begintijd van het christendom werd de Bijbel alleen hardop gelezen binnen de gemeenschap van gelovigen, want lezen was toen enkel
hardop lezen. Pas in latere tijd ontstond de gewoonte de Bijbel voor jezelf te lezen. Het hardop lezen gebeurt vrijwel alleen nog in de kerk. Het is goed dat dit wordt voortgezet.

Maar het zou te wensen zijn dat mensen ook langs andere wegen meer vertrouwd
raken met de heilige Schrift. Tegenwoordig zal het weinig voorkomen dat iemand op eigen gelegenheid de Bijbel ter hand neemt en wanneer dat gebeurt zal het meestal zijn om iets op te
zoeken. Nog minder zal hij of zij onbevooroordeeld de wereld van de Bijbelse teksten binnenstappen. De lezer weet al iets, vermoedt iets of verwacht iets. Soms is de lezer beïnvloed door de beeldende kunst of door de grote stroom van illustraties bij de Bijbel, soms heeft de lezer zich gewapend met vooroordelen. Is dit erg of niet? Ik denk het niet. Iedereen
mag gaan lezen alsof hij of zij de eerste is. Je hoeft daarbij de Bijbel niet altijd letterlijk
te nemen, maar je moet hem wel serieus nemen.

Moeilijkheden bij het Bijbellezen

Je kunt de Bijbel individueel lezen of in kleine groepen. Het lezen in kleine groepen kan voordelen bieden. Je kunt met anderen in gesprek raken over de betekenis en ontdekken dat jouw verstaan helemaal niet de enige is en misschien wel een minder goede. Je kunt leeservaringen uitwisselen en opvattingen met elkaar delen.

Omdat de Bijbel een door en door menselijk boek is, bieden deze teksten geen tijdloze formuleringen van absolute geldigheid. De Bijbelse uitspraken zijn altijd gebonden aan de cultuur van een bepaalde tijd en een concrete plek. Daarvoor moet je oog krijgen. Hoe moet
je dit boek dat voor het grootste deel meer dan twintig eeuwen oud is, lezen? De wereld is immers grondig veranderd. Je hebt dus een aantal moeilijkheden te overwinnen.

Het is daarom goed iemand in de groep te hebben die vanwege zijn achtergrond daarover wat meer kan vertellen en ook om wat verklarende notities bij de tekst te hebben..

In de praktijk blijkt dat sommige manieren van Bijbellezing niet werken. Er zijn verschillende misverstanden, waarmee je rekening moet houden.
Je kunt de Bijbel niet lezen als een telefoonboek, waarin je – netjes achter elkaar – een boel informatie vindt over het geloof van christenen.
Je kunt de Bijbel ook niet zien als fastfood, als gemakkelijk en gauw te bereiden kost, zegt bisschop Hans Van den Hende, die deelnam aan de Bisschoppensynode te Rome in 2008.
Je moet er je tijd voor nemen. Je kunt de Bijbel niet misbruiken als bevestiging van je eigen gelijk. Nog minder kun je de Bijbel gebruiken als een ‘prikboek’. Bij sommige christenen
was (of is?) het de gewoonte bij bepaalde gebeurtenissen zomaar de Bijbel open te slaan en een tekst te ‘prikken’. Die tekst zou dan een echte leidraad of hulp zijn bij de reis die je
gaat beginnen of bij de taak die je op je neemt. Deze Schriftwoorden zouden echt ‘werken’. Dit is echter de Bijbel laten ‘buikspreken’. Meestal zal die tekst dan zeggen wat je zelf al denkt.

Manieren van Bijbellezen

Welke manier van Bijbellezen is heilzaam en verrijkend?
Allereerst is er de vraag: moet je kiezen voor een continue lezing: de Bijbel lezen van begin tot einde, van kaft tot kaft, van Genesis tot en met het Boek van de Openbaring, of is het beter een selectieve vorm van lezen te beginnen? De hele Bijbel lezen is op zich goed, maar is een
zaak van zeer lange adem. Daarom kiest men meestal voor de tweede mogelijkheid: men neemt ‘uitgelezen’ gedeelten of bepaalde Bijbelboeken. Je moet je dan wel bewust blijven dat het geheel méér is dan de som van zijn delen. Pas als je het geheel van een literaire eenheid gelezen hebt, kun je de kracht en de ontwikkeling van het werk ontdekken. Teksten die
je vaker leest, blijken ook van inhoud te kunnen veranderen. Een bepaalde tekst kan jaren later, wanneer je leven veranderd is, heel anders klinken.

Er zijn vele manieren om de Bijbel te lezen. Dit geldt voor de wetenschappelijke bestudering van de Bijbel: de kerkelijke of orthodoxe leeswijze, de historisch-kritische, de feministische, psychologische en andere benaderingen. In de persoonlijke Bijbellezing is het al niet anders. Ook hier zijn de leeswijzen legio en gevarieerd. Hier sluit men aan bij de genoemde wetenschappelijke benaderingen of men kent de bevindelijke benadering (in sommige protestantse kringen) en de geestelijke lezing of ‘lectio divina’ (vooral in religieuze kringen van de katholieke kerk).

De Bijbel is geen boek zoals ieder ander. Je kunt de Bijbel neutraal lezen als buitenstaander
zoals je de meeste boeken leest, maar de Bijbel is een religieus geschrift dat je eigen standpunt vraagt. Het boek is niet primair gericht op het vergroten van je kennis, maar op een
inniger contact met God.
De lezing is een vorm van meditatie, geïnspireerd door teksten uit de heilige Schrift. Deze teksten worden dan vaak beschouwd als ‘liefdesbrief van God’ en worden daarom telkens herlezen en overwogen. Soms kan gebeuren wat Gerard Reve krachtig formuleerde: “Als je
het evangelie leest, dan denk je ineens: verrek, dat gaat over mij. Hoe komt dat?” Soms vind je jezelf terug in de Bijbel.

De ‘geestelijke lezing’ is een herlezen en heroverwegen van de zinnen die je tegenkomt, zoals de wijze uit psalm 1 doet: “Gelukkig de mens die niet meegaat met wie kwaad doen, maar vreugde vindt in de wet van de Heer en zich verdiept in zijn wet, dag en nacht”. Zo iemand doet wat monniken doen in de omgang met de Schrift: reciteren, overdenken. Iemand zei eens met een typisch Hollands beeld: het is het herkauwen van een koe, die rustig in de wei ligt, bezig met herkauwen. Telkens kun je opnieuw geraakt worden door dezelfde of door
andere woorden.

Je eigen Bijbel schrijven

De Bijbel is eigenlijk een bibliotheek. In een bibliotheek vind je boeken van allerlei soort naast elkaar. Het ene boek spreekt je aan, het andere niet of niet op dit moment. Het ene laten we staan of leggen het weer terzijde, een ander trekt ons aan en al lezende groeit de belangstelling.
Zo gaat het ook in de bibliotheek die Bijbel heet. Er zitten Bijbelboeken tussen die ons op het eerst gezicht niets zeggen en ook bij nader inzien ons nog niet aanspreken. Deze kunnen we het best laten liggen, maar er zijn andere Bijbelboeken of passages die ons steeds opnieuw aanspreken en ons dierbaar worden. Bij andere boeken dan de Bijbel kun je hetzelfde meemaken. Soms heb je jarenlang een bepaald boek ongezien gelaten, omdat het je niet kon boeien en dan opeens, op een zeker moment begint het te spreken. Niet elk boek is geschikt
voor kinderen.

Na verloop van tijd blijkt dat er voor jezelf een serie voorkeursteksten of verhalen ontstaat, die een soort persoonlijke Bijbel gaan vormen, die je bijzonder aanspreekt en een inspirerende werking krijgt. Er zijn teksten die door je eigen leven heen gaan. Er vormt zich een eigen
Bijbel. Je schrijft je eigen Bijbel. De Bijbelkenner Han Renckens schreef eens: “De Bijbel is een tuin met gedroogde bloemen die pas door de warme adem van iemands eigen bestaan tot leven komt”.

“De Bijbel is geen oude mijn, waaruit je gewoon van alles kunt opdelven, maar eerder een partituur, een compositie die opnieuw tot klinken moet worden gebracht” (C. Houtman).
Vragen als: wie ben ik, waar kom ik vandaan, waar ga ik naar toe? zijn ons op het lijf geschreven. Overal waar mensen leven, komen deze vroeg of laat naar boven.
De Bijbel leert ons deze vragen tot onszelf toe te laten en dingen anders te zien. De christelijke traditie die we in de Bijbel vinden, biedt ons verhalen over wat is geschied, parabels om het leven uit te leggen en visioenen om te troosten en te bemoedigen.
Het maakt hierbij veel verschil uit waar, wanneer en door wie de Schrift wordt
gelezen en uitgelegd. Of dit gebeurt door een vrouw of man, door een arme of een
welgestelde, door een Europese intellectueel of door een boer in de bush van
Afrika of een arbeider in Zuid-Amerika. De tekst van de Schrift heeft evenveel
betekenissen als er lezers zijn.

Een boek van gisteren, dat het leven van velen bijeenbrengt, van profetessen, herders, vissers, koningen, van onvruchtbare, oude, onteerde mensen, slaven, leraren, slimme bedrogenen, van
morrende, weggesleepte, revolterende mensen, van naamlozen of dichteressen, dat boek van gisteren kan een boek worden voor vandaag.
‘Dat boek staat vol spiegelverhalen voor vandaag. Het is een boek voor het heden, vol van iedere menselijke emotie. Niets wordt verzwegen, aangenaam of niet; alle woorden die bruikbaar zijn, worden gebruikt, alle beelden, eigen of van ver, worden erbij gehaald. .
Afgronden worden verhelderd, het geheim wordt te lijf gegaan.
Het boek bespaart God geen enkele vraag, geen klacht. Het prijst, zegent, vloekt. Het geeft God veel namen. Enkele zijn vergeten, niet vergeten is zijn naam “Ik ben er voor je” – die naam wint het.
Verbondstrouw gaat mee in alle crisismomenten. De naam kan telkens worden ingeroepen, ook in ballingschap. Ook in gevangenschap komt die naam naar boven, staat aan de kant van zijn volk’ (Wilhelm Bruners).
Aan deze Bijbel voor vandaag kunnen we zelf meeschrijven.

Herman Thijssen c.p.
exegeet. lid van de passionistengemeenschap van
Haastrecht (Nl)

(*) Met dank overgenomen uit Het Teken, september 2012.

Télécharger ce texte au format PDF.

Deze tekst downloaden als PDF.

16.01.2013: “Dood en (eeuwig) leven. Over het christelijk geloof in verrijzenis: wat verstaan we daaronder? Hoe stellen we ons dat voor? Wat zegt de Bijbel hierover?”
Door Marc Peersman. Huyze De Meerleer, Hofstraat 7, 9100 Sint-Niklaas. Welkom 20u15,
voordracht: 20u30.
02.02.2013, 8u30: Belgische Artsenvereniging Sint-Lucas Afdeling Gent.
Symposium: ‘Omgaan met levensmoeë patiënt’, KAHO St-Lievenshogeschool Gent,
Gebr. De Smetstraat 1 9000 Gent, ingang Bargiekaai-Guldenvliesstraat
27.02.2013: “Geloven: van turbulentie tot transcendentie” door dr. Marc Calmeyn. Huyze
De Meerleer, Hofstraat 7 9100 Sint-Niklaas, welkom 20u15, voordracht: 20u30.