VOL. 74, N° 2 (2005)

Editorial

EDITORIAL

Alors que nous fêtions Pâques, la commémoration de la résurrection du Christ, le monde entier fut confronté à l’image de notre pape, n’ayant pour la première fois plus la force de prononcer son message pascal ‘Urbi et orbi’ et se limitant à nous donner avec peine, sa bénédiction. Ce moment dramatique a donné à des millions de spectateurs la certitude que c’était sa dernière apparition en public.

Pendant les années d’affaiblissement physique, le pape nous a donné l’exemple d’une souffrance pleine de sens, un réconfort pour tous ceux qui, affligés par la maladie et la peine, se sentent exclus par notre société de consommation.

Jean Paul II a été parfois critiqué parce qu’il n’envisageait pas de démissionner. Il y a quelques années, dans un éditorial de nos Acta Medica Catholica (2003-4), j’écrivais que notre Saint Père ne serait apprécié pleinement qu’après sa mort. Les millions de fidèles qui furent présents à Rome pendant ses derniers jours et lors de son décès en sont la preuve. Nul n’aurait pu penser que son décès aurait suscité une telle communion et une telle sympathie. Le retentissement dans les médias et dans des pays soit discant non-catholiques comme l’Inde, où une période de deuil a été proclamée, nous a stupéfait. Seul l’action du Saint-Esprit peut l’expliquer.

Un fait est clair : nous avons eu un de plus grands papes. Pendant ses multiples voyages il a bouleversé des millions de fidèles, il continuera à le faire, maintenant qu’il est retourné vers le Père, auprès duquel il pourra enfin, reposer pour l’éternité, libre de toute peine et souffrance.

L’élection du cardinal Joseph Ratzinger comme successeur de Jean-Paul II ne fut pas prévue par les médias. Jean-Paul II a inspiré les cardinaux en conclave en optant pour une valeur stable.

On peut prévoir que Benoît XVI exécutera sa nouvelle tâche, essentiellement celle d’un père et d’un pasteur, très consciencieusement. Le fait d’avoir choisi le nom du patron de l’Europe est plein de sens : son dernier livre en est la preuve.

Nous souhaitons un fructueux pontificat à Benoît XVI et nous sommes convaincus qu’il sera un signe de paix et de réconciliation.

Dr. Paul Deschepper, président

Ten geleide

EDITORIAAL

Wanneer we op Pasen de herdenking van de verrijzenis van Jezus vierden, werd de hele wereld geconfronteerd met onze paus die voor de eerste maal de paasboodschap ‘Urbi et orbi’ niet meer kon uitspreken maar nog met veel moeite de zegen kon geven. Dit dramatische moment werd bij miljoenen mensen aangevoeld als zijn laatste verschijning in het openbaar.

Gedurende zijn jarenlange fysieke aftakeling is hij voor ons allen een voorbeeld geweest van het zinvol dragen van lijden, een troost voor allen, die beproefd door ziekte en lijden, zich vaak in onze consumptiemaatschappij afgeschreven voelden.

Johannes Paulus II werd soms bekritiseerd omdat hij niet aan aftreden dacht. Een paar jaar geleden heb ik in een editoriaal van Acta Medica Catholica (2003-4) geschreven dat hij pas ten volle zou gewaardeerd worden na zijn overlijden. De opkomst van miljoenen gelovigen tijdens de laatste dagen van zijn leven en na zijn overlijden bevestigen dit ten volle: niemand had durven denken dat zijn terugkeer tot de Vader zulk een immense golf van medeleven en sympathie zou teweegbrengen. De weerklank in alle media en in zogezegde niet-katholieke landen als India, waar een officiële rouwperiode werd afgekondigd, slaat ons met verstomming. Je kan dit moeilijk anders verklaren dan door de werking van de heilige Geest.

Eén feit staat vast, we hebben één van de allergrootste pausen gekend. Hij heeft niet alleen tijdens zijn vele reizen miljoenen mensen beroerd, maar zal het nog méér doen nu hij bij de Vader, eindelijk vrij van pijn en lijden, van de eeuwige rust kan genieten.

De verkiezing van Joseph kardinaal Ratzinger als opvolger van Johannes Paulus II lag niet in de verwachtingen van de media. Hij is de kardinalen in het conclaaf blijven inspireren die gekozen hebben voor een vaste waarde.

Het ligt in de lijn van de verwachtingen dat Benedictus XVI in zijn nieuwe opdracht van bekleder van de Apostolische Stoel zijn taak, die in belangrijke mate deze is van een vader en een herder, zeer gewetensvol zal uitvoeren. Dat hij de naam gekozen heeft van de patroon van Europa is betekenisvol. Zijn onlangs in het Nederlands vertaald boek ‘Waarden in tijden van ommekeer’ bewijst dat de Europese cultuur en identiteit zijn bijzondere aandacht weerhouden.

We wensen Benedictus XVI een vruchtbaar pontificaat toe en zijn ervan overtuigd dat hij een man van vrede en verzoening zal zijn.

Dr. Paul Deschepper, voorzitter

Teksten / Texts

De la vie à la Vie: Jean-Paul II rappelé à la maison du Père céleste

LES MEDECINS CATHOLIQUES SE SOUVIENNENT DE CE GRAND TEMOIN DU CHRIST.

LA FIAMC PRIE POUR L’AMI DES PATIENTS ET DE LEURS MEDECINS.

Chers Amis et Collègues,

Le grand Pape Jean-Paul II a fini hier soir son voyage terrestre et a été rappelé à la demeure du Père Céleste. Depuis le 16 octobre 1978, au milieu des vents et des tempêtes, Jean Paul II a été l’homme de barre qui mène de main ferme le bateau de Pierre vers la haute mer (“Duc in altum!”).

Depuis plus de 26 ans, il a mené l’Eglise au milieu des événements qui non seulement ont marqué l’histoire du monde, mais ont aussi été à l’origine de transformations profondes au sein de la science et de la pratique médicale. Pendant cette longue période, la parole du Pape a éclairé les esprits et les cœurs des professionnels de santé et des gens de Dieu sur des questions concernant la santé, la vie, l’aide de services médicaux, des sciences biomédicales, la bioéthique et la profession pour les médecins et les autres travailleurs de la santé. Au cours des dernières 26 années la parole du Pape a été un point constant de référence pour les médecins et tout le monde de la santé.

Nous avons apprécié l’abondance de son Magistère sur les questions liées à notre profession, depuis “Salvifici Doloris“, premier document pontifical sur la valeur théologique de souffrance et la grande Encyclique “Evangelium Vitae”, véritable “Magna Carta” (“Grande Charte”) pour tous ceux qui mettent leur profession au service de la vie humaine. Nous n’oublierons jamais que le premier de ces deux documents a été publié pour satisfaire la demande présentée par la FIAMC à la fin de son XVe Congrès Mondial à Rome, en octobre 1982.

Nous avons admiré son amour pour les malades et les handicapés au cours des nombreuses réunions qu’il a eu avec eux, et lors de ses visites aux Hôpitaux de Rome et dans de nombreuses parties du monde, commençant dès le premier jour après son élection, en quittant le Vatican pour rendre visite à un de ses amis, Mgr. Deskur, dans un hôpital Romain.

Nous nous sommes réjouis à la réception du motu proprio “Dolentium Hominum” avec lequel, pour la première fois dans l’histoire de l’Eglise, un travail organique et coordonné a été commencé à une échelle mondiale dans le domaine de la Pastorale de Santé, et du motu proprio “Vitae Mysterium”, qui établissait l’Académie Pontificale pour la Vie.

Nous avons été aussi remplis de joie en le voyant élever sur les autels quelques figures significatives de médecins contemporains, comme Giuseppe Moscati, Riccardo Pampuri, Gianna Beretta Molla, et Pierre Tarrès.

Au cours de ces dernières années, nous avons participé, dans les diocèses et à l’échelle mondiale, à la célébration de la Journée Mondiale du Malade, contribuant à donner vie à son intuition positive, destinée à porter à l’attention des autorités, de l’opinion publique, et de l’Eglise l’Homme souffrant, l’Icône du Christ souffrant. Il a accordé quatre fois des audiences particulières à la FIAMC: en 1982, pendant le XVe Congres Mondial quand il s’est déplacé du Vatican jusqu’au site du Congrès; en 2000, pendant le Congrès du Grand Jubilé, deux jours après que nous ayons reçu la prière qu’il avait composé pour nous; en 2001, à l’occasion du 1er Atelier International des gynéco-obstétriciens Catholiques; et en 2004, à la fin du Congrès sur l’État Végétatif.

Nous avons reçu du Pape, au cours du Grand Jubilé de l’an 2000, la Prière du Médecin, que nous lui avions demandée et qu’il avait spécialement écrite pour nous. C’est une source quotidienne d’inspiration et de réconfort face aux difficultés et dilemmes de notre profession.

Par dessus tout, le Saint-Père a été pour nous un Enseignant face à la souffrance, depuis le jour où quelqu’un a essayé de lui prendre la vie en 1981. Avec de nombreuses personnes du monde entier, nous avons prié pour que la Miséricorde Divine et l’intercession de Marie lui sauvent la vie, pour le bien de l’Eglise. Grâce à Dieu, nos prières ont été exaucées.

Ces quelques mots suffisent pour désigner la grande et durable attention que le Pape a manifesté pendant son Pontificat aux questions de médecine.

Cependant, c’est seulement en relisant ses discours et ses écrits qu’il est possible de saisir entièrement l’amour et l’estime dont il a entouré notre profession: un amour et une estime au point d’aller rendre visite chez lui, après sa mort, au Professeur Crucitti, chirurgien qui l’avait opéré après les coups de feu, et d’aller se mettre à genoux sur le tombeau de son ami le Professeur Lejeune à Paris.

Un amour et une estime certainement dûs à sa conscience que les problèmes de la naissance, de la souffrance et de la mort sont au centre de l’expérience religieuse de l’homme et que la façon dont ces problèmes sont regardés est la mesure d’évaluation du niveau de civilisation des sociétés humaines.

Cependant, ce sont aussi l’estime et l’amour qui viennent d’un homme personnellement profondément marqué par l’expérience de la souffrance et capable, donc, d’apprécier pleinement la valeur de l’art médical et l’importance des soins médicaux et de la recherche scientifique et biomédicale.

C’était son amour pour ceux qui souffrent et pour leurs médecins, dont nous avons voulu témoigner avec le CD sorti à l’occasion du 25e anniversaire de son élection.

Non seulement Jean-Paul II a marqué l’histoire du XXe siècle, mais plus encore il a marqué les cœurs et l’esprit de nombreuses personnes. Vous m’excuserez si, dans ce moment de profonde émotion, je rappelle à ce sujet quelques souvenirs personnels.

Le 16 octobre 1978, quand la joyeuse nouvelle “Habemus Papam” a été annoncée, j’étais au milieu de l’énorme foule réunie Place St-Pierre au cours d’une belle et chaude soirée typique de l’automne Romain. Après les tout premiers mots avec lesquels, inopinément, il a décidé de s’adresser à la foule, j’ai clairement ressenti qu’un vent nouveau gonflait les voiles du bateau de l’Eglise. Toute crainte de l’avenir, tout sentiment d’infériorité face aux temps et aux cultures modernes avaient disparu tout à coup. Pour ceux qui n’avaient pas encore compris, c’est devenu clair quelques jours plus tard, pendant sa première Messe pontificale, quand il a dit à haute voix: “N’ayez pas peur!”

L’après-midi du 13 mai 1981, je participais à un débat télévisé lors de la campagne du référendum sur la loi sur l’avortement en Italie. La radiodiffusion du débat a été interrompue brutalement pour annoncer la nouvelle des coups de feu Place St-Pierre. Quelques jours plus tard, j’ai eu l’occasion de faire une des expériences spirituelles les plus profondes de ma vie. Dans sa chambre à l’Hôpital Gemelli, j’ai eu le privilège d’assister à la Messe qu’il concélébrait avec son secrétaire personnel, ayant seulement mis l’étole liturgique au-dessus de ses vêtements d’hôpital. Aucun mot particulier n’a été dit, mais son visage a transmis un inoubliable message spirituel d’abandon à la volonté de Dieu et à l’amour de Marie. Avant qu’il ne quitte l’hôpital, j’ai pu le rencontrer à nouveau et je n’oublierai jamais les yeux avec lesquels il m’a regardé, pris sur le vif par un photographe.

Pendant les années suivantes, j’ai assisté de nombreuses fois à ses offices à St-Pierre, et une fois j’ai aussi pu assister à sa Messe privée du matin dans sa chapelle privée. Grâce à mes fonctions au sein de l’Association des Médecins Catholiques Italiens, j’ai eu de nombreuses occasions de le rencontrer, et également à titre personnel, et j’ai eu la possibilité de lire et de présenter les offrandes pendant ses messes. Mais c’est seulement après être devenu président de la FIAMC que j’ai eu le privilège de lui présenter les messages de la FIAMC à trois occasions.

«II a béni personnellement ma femme et tous mes cinq enfants. Comme neurologue, j’ai été tous les jours impressionné par la force, la dignité et la sérénité avec laquelle il a fait face à la maladie qui l’a accompagné ces dernières années. Il m’a accordé un honneur immérité en me nommant membre ordinaire de l’Académie Pontificale pour la Vie. Son Pontificat a coïncidé exactement avec toute la deuxième moitié de ma vie et a profondément marqué ma vie spirituelle, familiale et professionnelle.

Merci, Saint-Père pour tous vos cadeaux. Vous avez été pour nous un vrai père et un grand enseignant. Les Médecins Catholiques sont sûrs que vous contemplez déjà le visage du Christ dans la Jérusalem Céleste. Nous prions pour que l’Eglise vous reconnaisse bientôt parmi les Saints. Nous prions pour que vous continuiez à intercéder pour nous et pour nos patients.

“In Paradisum deducant te Angeli. In tuo adventu suscipiant te Martyres et perducant te in Civitatem Sanctam Jerusalem.”

Dr. Gian Luigi Gigli

Président de la FIAMC

Udine, 3 avril 2005

Stamcelonderzoek: een medische, maatschappelijke, ethische en theologische verkenning

Stamcelonderzoek biedt hoopvolle perspectieven voor de transplantatiegeneeskunde. Er wordt vooral gedacht aan het vervangen van cellen en weefsels die het lichaam niet of nauwelijks kan vernieuwen zoals hartspiercellen of zenuwcellen voor de behandeling van de ziekte van Parkinson. Om deze medische mogelijkheden op punt te stellen is er echter nog heel wat wetenschappelijk onderzoek nodig op embryo’s, maar zowel het aanmaken en het gebruiken van embryo’s voor onderzoek is ethisch omstreden. ‘Of men het aanmaken van embryo’s en het gebruik van embryonale stamcellen voor wetenschappelijk onderzoek al dan niet ethisch toelaatbaar acht, heeft in eerste instantie te maken met het statuut dat men aan het embryo toekent’, zegt Bart Hansen. ‘Gaat het hier louter om een klompje cellen of beschouw je het embryo als menselijk leven in ontwikkeling dat beschermd moet worden? Het antwoord op die vraag is bepalend voor de mate waarin de aanmaak van embryo’s en embryonaal stamcelonderzoek ethisch toelaatbaar is.’

Embryowet

In heel wat Europese landen voelde de wetgever zich verplicht om duidelijke krijtlijnen te trekken. Opvallend is de enorme verscheidenheid die in Europa bestaat over de wettelijke, mogelijkheid van embryonaal stamcelonderzoek. Ons land heeft samen met het Verenigd Koninkrijk ontegensprekelijk de meest liberale wetgeving op het vlak van stamcelonderzoek. ‘Samen met het Verenigd Koninkrijk is België het land waar naast onderzoek op stamcellen van overtallige embryo’s ook therapeutisch klonen is toegelaten. Hiermee gaat ons land verder dan buurlanden Nederland en Frankrijk waar alleen stamcelonderzoek op overtallige embryo’s is toegelaten. Nog strenger gaat het eraan toe in Duitsland waar het Stammzellgesetz alleen onderzoek toelaat op embryonale stamcellen die voor 1 januari 2002 uit het buitenland werden geïmporteerd. Door alleen maar onderzoek toe te laten op stamcellijnen die voor 2002 werden geïmporteerd, willen de Duitsers voorkomen dat ze de motor zijn achter de creatie van nieuwe embryo’s voor onderzoeksdoeleinden, zij het dan dat de embryo’s in het buitenland worden aangemaakt. De meest rigoureuze positie op het vlak van de ethische toelaatbaarheid van stamcelonderzoek wordt echter ingenomen door het Vaticaan. Volgens de Pauselijke Academie voor het Leven is het embryo een menselijk subject en staan experimenten die embryo’s doden gelijk aan moord.’

De verschillen tussen de verschillende Europese landen zijn volgens Hansen niet alleen het gevolg van het verschillend statuut van het embryo. ‘In Duitsland is het duidelijk dat het recente oorlogsverleden en de misstappen van de nazi-artsen een belangrijke rol spelen in de terughoudendheid tegenover embryonaal stamcelonderzoek. De aarzelende houding van de Duitsers duikt overigens in wel meer ethische discussies op.’ De Nederlandse houding lijkt dan wel weer duidelijk geïnspireerd door de christelijke visie op het embryo. ‘De christen-democraat Balkenende maakt geen gebruik van de mogelijkheid die onder de paarse regering van Wim Kok in de embryowet werd ingeschreven om na een aantal jaar toch het aanmaken van embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek toe te laten.’

Niets is verloren

Zelf sluit Hansen zich aan bij de middenpositie die wordt ingenomen door de commissie voor medische ethiek van de Leuvense faculteit geneeskunde: onderzoek op stamcellen uit overtallige embryo’s uit IVF-behandelingen is ethisch aanvaardbaar maar het creëren van menselijke embryo’s gaat een stap te ver. ‘Ondanks de beschermwaardigheid die embryo’s genieten, verdedig ik het gebruik van overtallige embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek op basis van het ‘niets gaat verloren’-beginsel. Dit houdt in dat het bij de keuze tussen het vernietigen of het gebruiken van overtallige embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek gerechtvaardigd is om te kiezen voor de laatste optie omdat er niets extra meer verloren gaat in vergelijking met de situatie waarin je de embryo’s vernietigt. Wel moeten er een aantal strikte voorwaarden worden gehanteerd. Zo moet het aantal overtallige embryo’s zoveel mogelijk worden beperkt en moeten alle pogingen om de embryo’s te schenken aan onvruchtbare paren worden ondersteund.’

Volwassen stamcellen

Stamcellen komen voor in elke fase van de menselijke ontwikkeling waardoor embryo’s niet de enige bron van stamcellen zijn. Het zou dan ook logisch zijn dat voor de verdere ontwikkeling van stamceltherapie stamcellen worden gebruikt waarrond veel minder ethische controverse bestaat. “Embryonale stamcellen zijn pluripotent, wat betekent dat ze kunnen uitgroeien tot alle celtypes waaruit het menselijk lichaam is opgebouwd. In plaats van embryonale stamcellen te gebruiken zou men ook voor volwassen stamcellen kunnen opteren maar lange tijd werd gedacht dat zij geen volwaardig alternatief vormden voor embryonale stamcellen omdat zij slechts multipotent zijn, wat betekent dat ze in tegenstelling tot embryonale stamcellen niet tot alle mogelijke celtypes kunnen uitgroeien. Vanuit wetenschappelijke hoek leek de discussie dan ook beslecht ten voordele van het embryonaal stamcelonderzoek maar de recente ontdekking van de zogenaamde multipotent adult progenitor cells, waarmee de Belgische onderzoekster Catherine Verfaillie werelfaam heeft verworven, geeft aan dat volwassen stamcellen het differentiatievermogen van embryonale oorsprong kunnen evenaren. Hierdoor wordt het onderscheid tussen pluripotent en multipotent op de helling gezet en komt stamcelonderzoek in beeld dat veel minder controversieel is dan embryonaal stamcelonderzoek.’

Designer babies

Eén van de jongste uitlopers van de nieuwe medische mogelijkheden van stamcellen zijn de ‘designer’ baby’s. Het gaat hier om baby’s die werden verwekt omdat uit hun navelstrengbloed stamcellen kunnen worden geoogst waarmee een ziek zusje of broertje kan worden behandeld. ‘De Fransen hebben het sprekend over ‘bébés médicaments”, merkt Bart Hansen die de vraag van de ouders niet zomaar van tafel wil vegen. ‘Toch denk ik dat het belangrijk is om de emotionaliteit van het individuele geval te overstijgen en de problematiek vanuit een breder perspectief te bekijken. Zo stelt er zich alvast een technisch probleem. Uit de navelstreng kan slechts een beperkte hoeveelheid navelstrengbloed worden gehaald waardoor het best kan zijn dat na één behandeling het kind nog niet genezen is maar dat het navelstrengbloed niet meer toereikend is om nog nieuwe stamcellen te oogsten om het kind een tweede keer te behandelen.’

‘Van een andere orde is de vraag of we de hele batterij van vruchtbaarheidstechnieken moeten opstarten om medische problemen te gaan oplossen die in de verste verte niets met infertiliteit te maken hebben. We moeten beseffen dat hiervoor twee ingrijpende technieken worden gebruikt: in-vitrofertilisatie (IVF) en pre-implantatiediagnose (PGD). Om te verzekeren dat de stamcellen van de designerbaby niet worden afgestoten door het zieke kind, worden er bij de vrouw immers alleen maar embryo’s geïmplanteerd waarvan via pre-implantatiediagnose de weefselcompatibiliteit werd vastgesteld. Zowel aan IVF als PGD hangt een prijskaartje, niet alleen financieel maar ook emotioneel en psychologisch en dan hebben we het nog niet gehad over de fysieke belasting voor de vrouw. Overigens stel ik mezelf de vraag of we in plaats van dure en belastende vruchtbaarheidstechnieken aan te wenden niet beter de schaarse middelen investeren in de uitbouw van grote publieke navelstrengbloedbanken waar mensen gratis terecht kunnen voor weefselcompatibele stamcellen.’

Rol van theologie

Over de rol van de theologen in een ethisch debat dat wordt gekenmerkt wordt door een hoge techniciteit heeft Hansen een uitgesproken mening. ‘Je kan het je niet permitteren om aan een discussie zoals deze deel te nemen zonder kennis van zaken. Dat betekent dat je je ook ernstig moet verdiepen in de wetenschappelijke aspecten. Toch loont deze inspanning zeker de moeite. Als theoloog kan je namelijk een tegengewicht vormen voor het utopisch denken dat vaak onderliggend is aan het enthousiast discours over nieuwe medische mogelijkheden door bijvoorbeeld een eindigheidsperspectief in de discussie binnen te brengen. Tegelijkertijd wil ik bewijzen dat theologie niet per definitie synoniem staat voor conservatisme maar dat er ook een creatieve stroom van theologisch denken is die op een constructieve manier mee wil nadenken over de wijze waarop we omgaan met de nieuwe medische mogelijkheden. Uiteindelijk gaat het niet om de vraag of we nieuwe medische mogelijkheden zullen toepassen of niet, dan wel om de meest menselijk wenselijke manier waarop we dat zullen doen.’

Bron: Artsenkrant 24 mei 2005

N.v.d.r.: Dit artikel vertolkt de persoonlijke mening van Bart Hansen.

 

Drs. Bart Hansen

redactiesecretaris – bibliografie

p.a. Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht

Kapucienenvoer 35

3000 Leuven